गणतन्त्रवादी अमर शहीद ः तेजबहादुर अमात्य

गणतन्त्रवादी अमर शहीद ः तेजबहादुर अमात्य

गणतन्त्रवादी अमर शहीद ः तेजबहादुर अमात्य
–डा।ज्योति उपाध्याय८
सार संक्षेप
प्रजातान्त्रिक पद्धति नै समाप्त गरेर शाही सर्वोच्चतायुक्त पञ्चायती व्यवस्था स्थापना गरेका
राजा महेन्द्रलाई सबक सिकाउन चाहेको नेपाली काँग्रेसले सशस्त्र सङ्घर्ष नै शुरु ग¥यो । राजाका
कार्य ठीक नभएकाले रुष्ट जनताहरू जुनसुकै कदम उठाउन पछि पर्दैनन् भन्ने सन्देश दिएर
राजालाई समझदारीमा ल्याउन चाहेका तेजबहादुर अमात्य, सरोज कोइराला जस्ता तरुण नेताहरूले
राजामाथि नै आक्रमण गर्ने कार्यक्रम बनाएर अन्जाम नै दिए । त्यसबाट काँग्रेसको आन्दोलन उठाएर
अप्ठ्यारोमा पार्न सक्ने क्षमता भएका र आफ्नो प्रभावमै नआउने नेताहरूलाई हत्या गरेरै भए पनि
आफ्नो स्थिति सुदृढ बनाउने नीति लिएका राजालेप्रशासक एवं सुरक्षा निकायहरूलाई परिचालन गरे
। आफ्नो क्रियाशिलता र क्षमताले गर्दा मध्य क्षेत्रकै महत्वपूर्ण व्यक्तित्व बनेका तेजबहादुर अमात्यको
हत्या गराएर नेपाल दरबारले थालेको काँग्रेसी नेताहरूको हत्या गर्ने क्रम योगेन्द्रमान शेरचन, दिवान
सिंह राई, सरोजप्रसाद कोइरालाको हत्या गरेपछि वी।पी। एवं गिरिजाप्रसाद कोइरालाको हत्या प्रयास
गर्ने स्थिति सम्मै पुग्यो । त्यसबाट तत्कालका लागि केही फाइदा भए तापनि पछिका दिनहरूमा
दरबार एवं पञ्चायती व्यवस्थालाई नै अप्ठ्यारो पर्ने वातावरण विकास हुँदै गएर गणतन्त्र नेपाल भयो
। त्यसैले प्राण दिएर भए पनि नेपाली माटोमा गणतन्त्रको विजारोपण गर्ने तेजबहादुर अमात्यले
बालेको ज्योति नै यो परिवर्तनको कारक हो भन्दा फरक पर्ने छैन ।
पृष्ठभूमि
मध्य नेपालको दक्षिणी सिमानामा अवस्थित आधुनिक शहर वीरगञ्ज पहिले गहवा नामले
चिनिने तथ्य ऐतिहासिक अध्ययनबाट थाहा हुन्छ । रेलमार्गको सुविधा भएको भारतीय सिमावर्ती सहर
रक्सौलसँग सिमाना जोडिएको हुँदा व्यापारीक सामान ओसार–पसारदेखि मानवीय आवागमन सहज
हुने भएकाले वीरगञ्ज राणाकालदेखि नै महत्वपूर्ण नाका थियो । काठमाडौं उपत्यका प्रवेशगर्ने
सवैभन्दा छोटो बाटो भएकाले मध्य नेपालको यो तराई क्षेत्र पृथ्वीनारायण शाहको उदय कालदेखि नै
काठमाडौंलाई तराईक्षेत्र एवं भारतका प्रमुख व्यापारीक शहरहरूसँग जोड्ने मुख्य ठाउँ बनेको थियो ९
भट्टराई, २०५७ ः ८७–८८० । काठमाडौं उपत्यका लगायतका मध्य पहाडी क्षेत्रको आवागमनदेखि
व्यापारीक क्रियाकलापलाई सहज बनाउने मुख्य मार्ग वीरगञ्ज भएकाले यसलाई नेपालको मुख्य८ डा। उपाध्याय सरस्वीत बहुमुखी क्याम्पसमा इतिहास विषयको उप–प्राध्यापक हुनुहुन्छ ।
द्द
प्रवेशद्वारा मानेको पाइन्छ ९रेग्मी, सन् १९७१ ः १५१० । नेपालको इतिहासमा कलम चलाउने
विद्वान्हरूले नेपाल–भारत व्यापार तथा काठमाडौं उपत्यकासँगको मुख्य सम्पर्क गर्ने मार्ग
वीरगञ्जबाट नै भएको उल्लेख गरेकाले ऐतिहासिककालदेखि नेपालको जीवन पद्धतिसँग जोडिएको
प्रस्ट हुन्छ । आधुनिक नाम वीरगञ्ज रहनु अगाडि “गहवा” वस्तिका रूपमा परिचित यो क्षेत्रबाट
भारतको मुख्य सिमान्तको क्षेत्र रक्सौल तीन किलोमिटर दक्षिणमा पर्ने भएकाले भारत आवत–जावत
गर्न सजिलो हुन्थ्यो । त्यसले गर्दा यो क्षेत्रले विस्तारै बजारको रूप लिने क्रम अघि बढ्दै गएको भन्ने
कुरा एक शोधार्थीलेउल्लेख गरेका छन्९पराजुली, २०७३ ः ६४० ।
वर्तमान नेपालको मध्य क्षेत्रमा रहेको वीरगञ्ज नेपालको प्रमुख प्रवेशद्वार, काठमाडौं
उपत्यकाको अन्तर्राष्ट्रिय आवत–जावत र निकासी–पैठारीको मूल स्थलमार्ग बनेको छ । शुरुदेखि नै
देशको औद्योगिकीकरण, बाणिज्य व्यापारको क्षेत्रमा विशेष भुमिका खेल्दै देशका अन्य भागलाई पनि
औद्योगिक र व्यापारिक विकासको प्रेरणा दिएको क्षेत्र वीरगञ्ज राष्ट्रिय राजश्वको प्रमुख स्रोत पनि हो
। यातायात, सञ्चार विजुली, स्वास्थ्य सेवा खानेपानी सुविधा आदि जनजीवन र विकासका आारभूत
सेवाहरूको व्यवस्थाले गर्दा देशको प्रमुख शहरको कोटीमा पर्दछ । यो क्षेत्रले शहरको रूप धारण
गरेपछि जनजागरण र परिवर्तनको उद्घोष गर्ने भूमिको रूपमा पनि परिचित हुन पुग्यो । पूर्वी
तराईमध्ये भित्री मधेश र केही पहाडी भू–भागका क्षेत्रहरू ओगटेको वीरगञ्ज नारायणी अञ्लचको
प्रमुख आर्थिक केन्द्र हो । राणा प्रशासनको अङ्ग जस्तै बनेका एउटै परिवार जस्तै भएका पृथ्वीमान,
ज्ञानमान, गोपालमानहरूले ‘गहवा’ क्षेत्रलाई बासस्थान बनाएर बसेपछि तराईका जंगलमा शिकार
खेलन जाने, तीर्थाटन गर्न जाने लगायतका भारतजाने राणा परिवारका सदस्यहरू, श्री ३
महाराजहरूले पनि गहवालाई मुकाम बनाउने गरेका थिए । त्यसले गर्दा शुरु भएको बजारीकरण र
सुविधाहरू देखेपछि वीर शमशेरले अलौमा रहेका सरकारी अड्डाहरू त्यहाँ सार्ने आदेश दिएका थिए ९
भट्टराई, २०५७ ः १३–१४स पराजुली, २०७३ ः ६५० । त्यसपछि शुरु भएको वस्ति विकास क्रमशः बढ्दै
गएपछि वीरगञ्ज नामाकरण भएको पाइन्छ ।
मुलुकको आर्थिक, सामाजिक तथा साँस्कृतिक विकासमा ठूलो टेवा पु¥याएको यो नगर
राणाकालीन प्रशासनको महत्वपूर्ण केन्द्र थियो । वर्तमानमा सीमित क्षेत्रभित्र खुम्चिएको भए तापनि
राणा प्रशासनको एक प्रमुख केन्द्र वीरगञ्ज गोश्वारा अन्तर्गत हालको बारा, पर्सा, रौतहट, सर्लाही र
महोत्तरी सम्मको प्रशासनिक दायित्व बोकेको केन्द्र थियो ९वैद्य र मानन्धर, २०५३ ः ४७–५१ र १८१–
१८८० । वीरगञ्जलाई प्रशासकिय केन्द्र बनाएर तराईको धेरै भू–भागमा प्रशासनिक व्यवस्था गर्न,
राजश्व सङ्कलनका साथै विकास निर्माण आदिको व्यवस्था मिलाउन धेरै जनशक्तिको जरुरी भएपछि
प्रशासनिक उच्च ओहोदाका भारदारदेखि सेना र पुलिसलाई पनि खटाउने काम भयो । जसले गर्दा

काठमाडौं लगायत देशका विभिन्न क्षेत्रबाट त्यहाँ पुगेका कर्मचारीहरूले आफ्ना परिवारदेखि
नलनातालाई लाने–बोलाउने गरेर समूहगत रूपमा बसेर कृषि, व्यापार लगायतका काम गर्न थाले ।
जसले गर्दा वीरगञ्ज सवैको बसोबासको केन्द्र बन्न थाल्यो । राणा प्रशासनका महत्वपूर्ण पदहरूमा
काम गर्ने परिवारदेखि सेना, प्रहरी, उच्च ओहोदाका व्यक्तिहरूसम्मले बासस्थल बनाएपछि वीरगञ्जमा
उद्योग–व्यापार, यातायात, शिक्षा, आदिका पूर्वाधार तयार हुँदै मानव समुदायलाई प्रभावित पार्ने स्थिति
बन्यो । परिणाम स्वरूप सामाजिक आर्थिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक परिवर्तनका लागि आफ्नो सर्वस्व
अर्पण गर्ने पुत्ररत्नहरू वीरगञ्जका माटोमा जन्मिने–हुर्किने गरेर मानव जगत्लाई तरङ्गीत पार्ने काम
गरे । जसबारे विश्लेषणका लागि विषद अनुसन्धानको आवश्यकता पर्ने भएकाले यो लेखलाई राणा
विरोधी आन्दोलनको संक्षिप्त चर्चासँगै राणा शासन विरुद्धको क्रान्तिमा लागि नेपालको पहिलो
जनसरकार प्रमुख बनेर महत्वपूर्ण कार्य गरेका, र शाही निरंकुशता विरुद्ध उत्रिई शहादत वरण गर्ने
तेजबहादुर अमात्यको विश्लेषणात्मक अध्ययनमा केन्द्रित गरिएको छ ।
तथ्य विश्लेषण
राणा विरोधी आन्दोलनको विकास र तेजबहादुर अमात्यको जन्म
ससाना ५४ वटा विभाजित राज्यहरूलाई एकताको सूत्रमा बाँध्ने काम पृथ्वीनारायण शाहले
गरेका थिए । उनले राज्य संचालनका लागि बाँधेका थितिलाई उनकै उत्तराधिकारीहरूले उल्लंघन
गरेपछि सुरु भएको सत्ता–सङ्घर्षले नेपाल दरबारमा षडयन्त्रात्मक राजनीति बढ्दै ग¥यो । एकीकृत
राज्यको निर्माणमा रगत पसिना बगाएका जनताका छोराहरूलाई पाखा लगाएर आफ्नो स्वार्थ सिद्धमा
सघाउनेहरूलाई काखि च्याप्ने कार्यमा राजपरिवारका सदस्यहरू नै लागेपछि बढेको सत्ता सङ्घर्षले
हिंसात्मक रूप ग्रहण गरि थापा शासन हुँदै राणा शासनको स्थापना गरायो ९गौतम, २०७४ ः १० ।
वि।सं। १९०३ साल आश्विन २ गते राती तरबार, खुकुरी जस्ता हतियार प्रयोग गरि कोतपर्व नामक
नरहत्या मच्चाएको जंगबहादुरलाई प्रधानमन्त्री तथा सेनापति बनाएकी रानी राज्यलक्ष्मीले उनै मार्फत्
आफ्नो अवैधानिक चाहना पुरा गर्ने प्रयत्न गरिन्। रानीको मनपेट बुझेका प्रधानमन्त्री जंगबहादुरले
पाण्डे तथा थापा, चौतरीया, बस्नेत आदि आफ्ना विरोधी देखिने घरानाका प्रमुख भारदारहरूको हत्या
गरि प्रधानमन्त्री बने । समय क्रममा राजा राजेन्द्रसँगै रानी राज्यलक्ष्मीलाई पनि काशीबास जान
विवश पारेपछि राजगद्दीमा राखेका राजा सुरेन्द्रको सहयोगमा राणाहरूको पारिवारिक शासन स्थापित
गरे । पंण्डित विजयराज पाण्डे जस्ता अवसरवादी चाटुककार ब्राह्मणको साथ सहयोग लिएर
जंगबहादुरले आफु र आफ्ना भाइछोराहरूमा मात्र जानेगरी उत्तराधिकारकिो क्रम निर्माण गरी कास्की
र लम्जुङ्गको श्री ३ महाराजको उपाधि दिन राजा सुरेन्द्रलाई बाध्य गरे । त्यसपछि राजाका सम्पूर्ण
अधिकारहरू हातमा लिएर आफ्नो राणा कुलमा महाराज परम्पराको स्थापना गराए ९उपाध्याय,
द्ध
२०५४ ः १–२० । यसरी नेपालमा सुरु भएको पारीवारिक शासनलाई क्रमशः कठोर बनाउँदै राणाहरूले
राजाका सबै अधिकार खोसेर प्रशासनिक केन्द्रीकरण गरि जनतालाई उपेक्षा गर्ने काम गरे । परिणाम
स्वरूप सामन्ति समाजमा परिणत भएको नेपाली समाज नातावाद कृपावादमा आधारित प्रशासनिक
संरचनाले शासन चलाउने र शासकवर्गका कार्य–व्यवहारलाई नियतीको खेल मानेर स्वीकार गर्नू पर्ने
परिवेश संस्थागत भएको थियो ।
राणा परिवार र तिनका नातागोता बाहेकले राजनीतिक गतिविधि गर्दा देशको शान्ति
सुव्यवस्थामा खलल पु¥याएको, गाथगादी ताकेको आरोप लगाउँदै मृत्यू दण्ड सम्मको सजाय दिने
प्रवृत्ति संस्थागत भएकोले राणाकालमा नागरिक अधिकार टाढाको विषय भएको थियो । योग्यता
प्रमाणित नभैकन नै स्थायी शक्तिका भरमा आकर्षक जागीर पाउने पजनी प्रथा संस्थागत थियो ।
त्यसबाट ठूलाबडा खानदानमा परिणत भएकाहरू स्वामी भक्ति देखाएर समाजमा प्रभाव पैmलाउँदै
जनतामाथि शोषण गर्दथे । सामान्य जनताहरू बोल्ने विरोध गर्ने स्थितिमै थिएनन्। कुटो कोदालामा
भूलेर जीवन निर्वाह गर्ने जनतालाई ऋण सापटी दिएर व्याज नजराना खाने घरानियाहरू
दरबारीयाका मतियार बनेर शिक्षा लगायतका सुविधाहरू लिने ध्याउन्नमा लाग्दथे ९वैद्य, २०७६
आश्विन ५० । जनताको ठूलो जमातलाई भोक, शोक, अशिक्षा अज्ञानताबाट ग्रस्त भएको स्थितिमा
राष्«ट्रकोढिकुटीलाई निजी पेवा सरह प्रयोग गर्ने राणाहरू आफुलाई नेपाल र नेपालीकै भाग्य विधाता
ठान्दथे ।
यसप्रकार आर्थिक दृष्टिकोणले शोषणयुक्त, सामाजिक दृष्टिकोणले व्यभिचारी र प्रशासनिक
दृष्टिकोणले केन्द्रिकृत नेपालको राणा शासनलाई एक इतिहासकारले विश्व प्रसिद्ध तानाशाह हिट्लर–
मुसोलीनीको निरंकुश र निर्दयी शासनसँग तुलना गरेको पाइन्छ ९रेग्मी, सन् १९५८ ः २६० ।
जनतालाई स्वतन्त्रतापूर्वक हिँडडुल गर्न देखि मनलागेको घर बनाउन र चाहेको जस्तै लवाई खवाई
गर्न पनि नदिएर रैतीको दर्जामा राखेका राणाहरूको प्रशासनिक संरचना धान्न र चलाउन केन्द्रदेखि
स्थानीय तहसम्म भारदारदेखि कारिन्दासम्मको प्रबन्ध गरेका हुन्थे । राणा परिवार र तिनका नातेदार
भित्रबाट बनेका हाकिमहरूको अधिनमा कामगर्ने भारदारहरूलाई ठाउँ र स्थिति हेरेर पद दिने
कार्यक्षेत्र तोक्ने र जिम्मा दिने कार्य गरिन्थ्यो । केन्द्रदेखि स्थानीय तहसम्म राणाहरूका विश्वास पात्र
बनेर पद प्रतिष्ठा पाएका र हुकुमको तामेली गरेर प्रियपात्र बन्दै आफ्नो उन्नती प्रगति गरेका
भारदार परिवारहरू जागिरका लागि पुगेका कतिपय ठाउँलाई कर्मक्षेत्र बनाएर पुख्र्यौली स्थान छाडेर
स्थानीय बसोबास गर्ने, त्यतैको परिवेशमा रमाएर गतिशील हुने स्थिति पनि हुन्थ्यो ।
राणा शासनमा लगाएको कर एवं बेठ बेगार नै राजश्वको ठूलो हिस्सा हुने प्रचलनले गर्दा
जनताहरू स्थानीय सामन्त मार्फत् शोषणमा परेका थिए । अन्याय थाहा पाएर पनि बोल्न निषेध

गरिएको त्यो समयमा कसैले बोल्न विरोध गर्न खोजेमा डरलाग्दो दण्ड सजाय भोग्नु पर्दथ्यो । यस
प्रकार जनतालाई रैति र राजालाई नामै मात्रका बनाएर निरंकुश पारिवारिक शासन चलाइरहेका राणा
शासकहरूमध्ये पढेलेखेका तर बढी निरंकुश मानिएका चन्द्र शमशेरको शासनकालमा परिवर्तनका
किरणहरू उत्पन्न भए । राणा शासनका पाटपूर्जाको भूमिका निभाउने केन्द्रदेखि स्थानीय तहसम्मका
सामन्त एवं कारिन्दाकै परिवार भित्रबाट देखिएका यस्ता किरणहरू नै नेपाली क्रान्तिका आयामका
रूपमा विकसित भए । दरबारले पत्याएका आचार्य, कोइराला, सिंह, अमात्य जस्ता भारदार परिवारमा
जन्मिएर पनि पितापुर्खाको धर्म र चाहना विपरित क्रान्तिपथ चुनेका केही व्यक्तित्वहरूमध्ये पर्सा
वीरगञ्जको प्रशासक हुँदाहुँदै पनि समाज सुधारकको छवी समेत बनाएका डिठ्ठा ललित बहादुर
अमात्य र योगकुमारी अमात्यको माइला पुत्रका रूपमा जन्मिएका तेज बहादुर अमात्य पनि एक थिए
९दूबे, २०७६ आश्विन २७स भट्टराई, २०५२ ः १००० । वि।सं। १९७७ मंसिरमा जन्मिएका, सुखी सम्पन्न
बाल्यकाल विताएका र साथीभाइको दृष्टिकोणमा सरल र सोझा मिजासका सहयोगी व्ग्यक्तित्वको
छबी बनाएका तेजबहादुर अमात्य सुवर्ण शमशेरको संगतमा परेपछि राजनीतिमा आकर्षित भएर
प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका पर्याय बन्न पुगेको पाइन्छ ।
प्रारम्भिक दिनहरू र राजनैतिक संलग्नता
मकवानपुर राज्यको सेनवंशी राजा माणिक्य सेनले सन्१७६४ मा राजगद्दी आरोहण गर्नासाथ
वर्तमान पर्सा जिल्लाको मध्य भागमा पर्ने महुबनमा पारसनाथको शिवलिङ्गसँगै एक मठ स्थापना
गरेको कुरा इतिहासकारहरूले उल्लेख गरेको र सोही पारसनाथ मठका नामबाट पर्सा जिल्लाको
नामाकरण भएको उल्लेख पाइन्छ ९सूचना विभाग, २०३१ ः ११४५–११४६० । आफ्नो राज्यको एक
हिस्सा भएकाले आवागमन सहज बनाउन माणिक्य सेनले पर्सागढीको बाटो खोले । यसरी पर्सा
गढीको बाटो खुलेपछि समयक्रममा काठमाडौंदेखि भारतसम्म आवत–जावत गर्ने मार्ग विकास
भएकाले नेपालको व्यापार व्यवसाय गर्नेदेखि प्रशासनिक पदहरूमा कामगर्नेहरूले बसोबासका लागि
पर्सा गढी रोज्न थाले । बाघ, भालु, मृग, जरायो, गैँडा प्रशस्त पाइने घना जंगल भएको तराइ क्षेत्रमा
राणा शासकहरू सँगै अन्य उच्च प्रशासकहरू सिकार खेल्ने, छुट्टी मनाउने, काठमाडौंको जाडो छल्ने
र राजश्व उठाउने लक्ष्य लिएर बेला बेलामा तराई झर्ने र पर्सा जिल्लालाई केन्द्र बनाएर बस्ने गर्दथे
। राणा प्रशासनका अंग बनेका कतिपय भारदारहरू यहाँको स्थिति, ठाउँ आदिसँग परिचित भएर
जग्गा जमिन जोड्ने, आफन्तहरूलाई ल्याएर बसाल्ने कार्य पनि गरेमा थिए ९वैद्य, २०७६ आश्विन ५०
। उर्बर कृषि भूमि मलिलो माटो र उष्ण मनसुनी हावापानी भएको कारणले मानविय बसोबासको
केन्द्र बन्दै गरेको वीरगन्जमा उन्नाइसौँ शताब्दी शुरु हुनुभन्दा पहिल्यैदेखि नै नेपालको पहाडी
प्रदेशबाट बसाइ सरेर पर्सा आउने प्रक्रिया चलेको पाइन्छ । त्यसै क्रममा ललितपुर कुपण्डोल कान

देवता निवासी पृथ्वी बहादुर अमात्य राणा प्रशासनको विभिन्न ठाउँमा कामगर्दै आठपरियाहरूको
हाकिम भएर सेवा निवृत्त भएपछि राजधानीभन्दा बाहिर गएर जीवनयापन गर्ने सोच अनुरूप
वीरगञ्जतर्फ लागे । पत्नी चन्द्रकुमारी अमात्य र ललित बहादुर अमात्य एवं चक्र बहादुर अमात्य
समेतका ३ छोरा सहितको परिवार लिएर राजधानीबाट बसाइँ सरी पर्सा पुगि जमिन किनेर खेतीपाती
गरेर बस्न थाले ९अमात्य, २०७६ भाद्र १९० ।
राणा शासकहरूलाई रिझाएर सम्पन्न हुने प्रवृत्ति संस्थागत भएको त्यो समयमा जागिरे जीवन
पछि वीरगञ्ज झरेर जीवनयापन थालेका पृथ्वीबहादुर अमात्यले छोरालाई उच्च शिक्षा दिएर पदमा
पु¥याउने चाहना भएकाले भारत पढाउने विचार गरेका थिए । नेपालमा शिक्षाको विकास हुन
नसकेकाले अंग्रेज साम्राज्यको विस्तार भएको मुलुक भारतका विभिन्न ठाउँहरूमा स्कूल कलेजहरू
खुल्दै गएका थिए । जीवनमा शिक्षाको महत्व बुझेर राणाहरूलाई रिझाएर प्रशासनिक पदमा
पुग्नेहरूबाट आफ्नो सन्तानलाई भारतमा पढाउने चलन भएकाले वीरगञ्जका कतिपय तरुण–
युवाहरू रक्सौल, मोतीहारी, मुज्जफरपुर पटना दरभंगा आदि भारतीय शहर एवं तीनका नजिक पुगेर
शिक्षा आर्जन गर्दथे ९भट्टराई, २०५७ ः ७१० । पृथ्वीबहादुर अमात्यले पनि छोरालाई प्रशासनको
महत्वपूर्ण पदमा पु¥याउने उद्देश्यले भारतको रक्सौल, पटना, दरभंगासम्म पठाएर अध्ययन गराई छोरा
ललितबहादुर अमात्यलाई राणा प्रशासनको डिठ्ठा बनाउन सफल भए ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० ।
पद–प्रतिष्ठा पाएपछि राणा शासकलाई रिझाएर जनताको शोषण गर्ने प्रवृत्ति अत्यधिक भएको त्यो
बेलामा समाजको प्यारो बनेर बढेका डिठ्ठा ललितबहादुर अमात्य समाजमुखी कार्यगर्न रुचाउने,
जनताका समस्या समाधानका लागि अग्रसर रहने र सामाजिक भेदभाव अन्तगर्न कटिबद्ध रहने कार्य
गर्दै समाजको दिल जित्न सफल भएका थिए । राणाहरूको एकतन्त्रिय शासनमा जकडिएको नेपाली
समाजमा विस्तारै प्रवेश गर्न थालेका स्वतन्त्रताका किरणहरूले नयाँ कदमतर्फ सोच्ने प्रवृत्ति पनि
जगाउँदै थियो ।
अशिक्षा र गरिबीले प्रताडित अधिकांश नेपाली समाज राजनीतिक मूल प्रवाहबाट टाढा रहेको र
देशका ठूलाबडा भनाउँदा भारदार, सामन्तसम्म पनि चूप बस्ने स्थिति रहेको नेपाली समाजको एउटा
हिस्सा पर्साको वीरगञ्जमा क्रियाशील प्रशासक ललितबहादुर अमात्यले फरक व्यक्तित्वको छाप पार्ने
काम गरे ९गौतम, २०७४ः२स भट्टराई, २०५२ ः १०१० । कर्तव्यपरायण र उदारमना योगकुमारी देवीको
साथसहयोगमा समाज सुधार र समाज सेवाको क्षेत्रमा सक्रिय भई व्यक्तिगत सम्पत्ति लगाएर
समाजमा विद्यमान कुसंस्कार एवं भेदभावमूलक क्रियाकलापहरू अन्त गर्न लागेकाले आजसम्म पनि
त्यस क्षेत्रको समाज सुधारकको रूपमा आदरसाथ नाम लिइने डिठ्ठा ललित बहादुर अमात्यको
क्रियाशिलताबाट बालक तेजबहादुर अमात्य प्रभावित भएको, प्रेरणा प्राप्त गरेको सुन्न र पढ्न पाइन्छ

९गोर्खाली, २०४७ ः २स भट्टराई, २०५२ ः १०१स शाह कानु, २०७६ असोज २७० । आफ्ना
क्रियाकलापबाट प्रभावित हुने घरको ढोकामा दिन–दुःखी याचक बनेर उभिएको देख्नासाथ भएको कुरा
दिन नहिचकिचाउने छोराको स्वभाव देखेका डिठ्ठा साहवले भविष्यमा नाम कमाउँछ र महत्वपूर्ण
कामगर्छ भन्दै छोरो तेजबहादुर अमात्यलाई शिक्षा प्राप्तितर्फ लगाएको भन्ने कुरा परिवारभित्र हुने
कुराकानीबाट पटक पटक सुनिएको भन्दै छोराछोरीहरूले जानकारी दिएका छन्।
भक्तबहादुर अमात्य र दोलेन्द्र बहादुर अमात्य नामका दाजभाइको बीचमा माइलो छोराका
रूपमा जन्मिएका तेज बहादुर अमात्यका दुई दिदी बहिनीहरू रहेको थाहा हुन्छ । वीरगञ्ज स्थित
प्राथमिक विद्यालयमा प्रारम्भिक शिक्षा ग्रहण गरेपछि रक्सौलको हजारीमल् माध्यमिक विद्यालयबाट
म्याट्रिक परीक्षा उत्तीर्ण गरेका यिनी वीरगञ्जका थोरै शिक्षित युवाहरूमध्ये एक थिए । राज्यले
पत्याएको भारदार र समाजको प्रतिष्ठित व्यक्तिका सन्तान भएकाले अभावबिना हुर्किएका तेजबहादुर
अमात्यमा पिताकोपद प्रतिष्ठा र घरको सम्पन्नताको लेसमात्र प्रभाव परेको थिएन । नेपालका गान्धी,
पिताजी गरीबका संरक्षक बनेर नेपाली जनताको यथार्थ स्थिति राणा सरकारलाई अवगत गराउन
नडराएका कृष्णप्रसाद कोइरालाले मेची महाकाली चुरोट पैठारी र भन्सारको ठेक्का पाएको स्थितिमा
पनि मोरङ केन्द्रित भएर सामाजिक उन्नती, परिवर्तन र सुधारमा ध्यान केन्द्रित गरे जस्तै पर्सा क्षेत्रमा
सामाजिक विसंगति, कूप्रथा, आडम्बर, रुढीवाद र सामाजिक विकृति हटाउन लागि परेका डिठ्ठा
साहेवको माइलो पुत्र तेजबहादुर अमात्यको सानैको स्वभाव सहयोगि बानीले गर्दा शुभेच्छुक एवं
आफन्तहरूबाट सानोबाबुको सम्बोधन पाएका थिए ९उपाध्याय, २०७६ ः ३स गोर्खाली, २०४७ ः २० ।
पिताको क्रियाशिलता र सक्रियता देखेर सानैदेखि सामाजिक गतिविधिमा संलग्न हुन थालेका
तेजबहादुर अमात्यमा त्यसप्रति विस्तारै लगाव बढ्दै गएको थियो । राणा परिवारमै जन्मिएर
रोलक्रमको नजिक पुगेपछि पारिवारिक षडयन्त्रको चपेटामा परेर काठमाडौं चार भञ्ज्याङबाट
धपाइएका हिरण्य शमशेरको छोरा सुवर्ण शमशेरले वीरगञ्जलाई कार्यक्षेत्र बनाएर अघि बढेपछि
राजनैतिक गतिविधिमा संलग्न भएका तेजवहादुर सङ्घर्षबाट कहिल्यै पछि हटेनन्।
वि।सं।१९९० को भू–कम्पको चपेटाबाट आहत नेपालीहरूको स्थितिमा सुधार गर्न राहत सुविधा
र पुनः निर्माणमा ध्यान केन्द्रित गर्नको सट्टा सत्ता सङ्घर्षको होडमा लागेका राणाहरू आफैंले एक
अर्कालाई खत्तम गर्न लागे । त्यसका अन्तमा ‘सी’ वर्गका राणाहरूलाई रोलक्रमबाट हटाएर काठमाडौं
उपत्यकाबाट बाहिर धपाउने निर्णय नै गरेपछि वि।सं। १९९० को चैत्र महिनामै रुद्र शमशेर, हिरण्य
शमशेर, महावीर शमशेर, प्रभाव शमशेर आदि उच्च पदमा रहेका राणाहरू परिवार सहित चार
भन्ज्याङ कटाइएका थिए ९सुवेदी, २०४७ ः२२–२३० । कुनै अपराध नगर्दा पनि अपमानपूर्वक
निस्काशित गरिएको यो घटनाले शिक्षित सुवर्ण शमशेरको मनमा गहिरो चोट पुग्यो । त्यसपछि सुवर्ण

शमशेर कलकत्ता पुगेर आफुहरू नेपालबाट लखेटिएको घटनालाई बताउँदा अंग्रेजहरूले राजनीतिमा
यस्तो हुन्छ भनी सान्त्वना दिएका थिए ९आचार्य, २०६० ः १३० । आफ्ना पितासँग उद्योग व्यवसाय
गरी कलकत्तामै बस्न थालेका सुवर्ण शमशेर समयको माग र मिहनती स्वभावले गर्दा आर्थिक
संवृद्धिको यात्रामा बढिरहेको बेला प्रधान मन्त्री भएका पद्म शमशेरले पिता हिरण्य शमशेरलाई
काठमाडौं डाकेर धनकुटाको वडाहाकिम बनाएपछि पितासँगै गए । छोटो समयमै पिताको वीरगञ्ज
सरुवा भएपछि सँगै गएका उनले त्यहाँको कार्य सम्पादनमा सघाउनेदेखि राजनैतिक सुधारका लागि
पद्म शमशेरलाई सल्लाह सुझाव दिन थाले । सुवर्णले आधुनिक विश्व चेतनातिर आकृष्ट हुन पद्म
शमशेरलाई दिएको सल्लाह र प्रेरणाले गर्दा नेपालमा २००४ को वैधानिक कानून घोषणाको स्थिति
बनेपछि रिसाएका मोहन शमशेरलेमानसिक यातना नै दिएर पद्म शमशेरलाई पदबाटै राजीनामा दिन
बाध्य बनाए ९धरावासी, २०६९ ः ४३– ४४० । त्यो घटनापछि फेरी भारत गएका सुवर्ण शमशेरले
राजनैतिक गतिविधिमा संलग्न हुने निश्चय गरेर तयारी थाले ।
पिता हिरण्य शमशेर वीरगञ्जका वडाहाकिम भएपछि कार्यक्षेत्र वीरगञ्ज बनाएका सुवर्ण
शमशेर राजनैतिक गतिविधिमा लागेका हुन् ९दुबे, २०४७ ः ३३० । वीरगञ्ज बस्दा सक्रिय व्यक्तित्व,
खेलकुँदका सौखिन र क्षमतावान तरुणहरू आदिसँग सम्पर्क राख्दै सम्बन्ध विस्तार गर्ने काम गर्दा
तेजबहादुर अमात्यलाई भेटेका सुवर्ण शमशेरले मनपराइ हाले । झण्डै झण्डै उस्तै उमेरका ९यथार्थमा
दुवैको उमेर १० वर्ष फरक पाइन्छ० दुई तरुण भेट भएपछि र दुवैका कुलिन संस्कार–आनीवानी पनि
मिलेपछि सुरु भएको मित्रता घनिष्टतामा परिणत भयो ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० ।
बेलाबखत पद्म शमशेरले बोलाएर काठमाडौं गइरहने सुवर्ण शमशेरले एक पटक फर्केपछि देशभित्र
बस्ने दिन नभएकोले म अहिलेजान्छु उचित समयमा बोलाउँदा आउनु भनी मोहन शमशेर र उनका
समर्थकहरूबाट जे पनि गर्न सक्ने सङ्केत दिई कलकत्ता प्रस्थान गरे । हरेकजसो क्रियाकलापमा मन
मिल्ने साथी त्यसरी गएपछि राणा शासनप्रतिशत उत्पन्न आक्रोस र घृणाले गर्दा राजनीतिमा लागेर
राणाशासन फालि छाड्ने प्रण गरेका तेजबहादुर अमात्य वीरगञ्जका तरुणहरूलाई सङ्गठित गरेर
काँग्रेसको निकट पुग्ने तर्फ लागे । जसबाट राजनैतिक संलग्नताको परिस्थित बन्न गयो ।
काँग्रेसी राजनीतिको थालनी र अमात्यको प्रवेशः
दोस्रो विश्वयुद्धले कलकत्तामा ठूला ठूला उद्योग–व्यवशाय गरेकाहरू असुरक्षा महसुस गरेर
आफ्ना प्रतिष्ठानहरू सस्तोमै बेच्न तयार भएको बेला भारत निर्वासनमा रहेका हिरण्य शमशेर–
महाविर शमशेर आदिले कम लागतमै किनेकाले युद्ध समाप्तिपछि ठूला पूँजीपति बनेका थिए ९सुवेदी,
२०४७ ः २४० । अपमानपूर्वक नेपालबाट आपूmलाई धपाउने ए वर्गका राणाहरूसँग बदला लिन

चाहेका यिनीहरूमा सम्पन्नता सँगै नेपालको राणाशासन समाप्त गर्ने चाहना बढ्दै थियो । नेपालको
राणा विरोधी आन्दोलनमा लाग्नेलाई आर्थिक लगायतका सहयोग दिदै आएका यिनीहरू कलकत्तालाई
नै राणा विरोधी आन्दोलनको केन्द्रविन्दु बनाउने प्रयासमा थिए ।
नेपालमा सुधारवादी धारणा राख्दा सर्वश्व गुमाएर भारत निर्वाशित कृष्णप्रसाद कोइराला
भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनको प्रभावमा परे । छोराहरू समेत त्यसमा लागेपछि पनि नेपाल फर्केर
गतिशील हुने अवसर पाएका उनी जुद्ध शमशेरको समयमा पक्राउ परेपछि जेलमै जीवन गुमाए ।
राणाहरूको नीतिले भएको यो मृत्यूले गर्दा सिङ्गै कोइराला परिवार राणाशासन विरुद्ध सक्रिय भयो ।
त्यसै क्रममा भारत स्वतन्त्र हुने निश्चित जस्तै भएपछि भारतीय नेताहरूको सल्लाहमा राणाशासन
समाप्त गर्ने आन्दोलनगर्ने सङ्गठन बनाउन गर्न वी।पी। कोइराला सक्रिय भए । आवश्यक
गृहकार्यपछि भारत केन्द्रीत सङ्गठन निर्माण गर्ने लक्ष्य लिएका वी।पी। ले पटनाको सर्चलाइट र
कलकत्ताको अमृतबजार पत्रिकामा अपिल प्रकाशित गरे ९थापा, पौडेल र तिवारी, २०६७ ः १० ।
त्यसपछि शुरु भएका गतिविधिको क्रममा जयप्रकाश नारायण र राममनोहर लोहिया आदि भारतीय
नेताहरूको सहयोग एवं निर्देशनमा वि।सं। २००३ साल कार्तिक १२ गते अखिल भारतीय नेपाली
काँग्रेस गठन गरेर तदर्थ समिति बनाइयो ९जैन, सन। १९५९ ः १२९० । त्यसपछि चलेका वहस र
क्रियाकलापका अन्तमा विधिवत सम्मेलन गरेर सङ्गठन बनाउन कलत्तामा एक सम्मेलन आयोजना
गरियो ।
वी।पी। को अपिलदेखि नै जोडिएर सहयोग पु¥याउँदै आएका नेपालीहरूको सहयोगले गर्दा सुरु
भएको सङ्गठन निर्माण प्रक्रियाले सम्मेलनको तयारी पूरा ग¥यो ९चटर्जी, सन्१९८२ ः ७७– ७८० ।
वि।सं। २००३ साल माघ १२– १३ गतेको कलकत्ता सम्मेलनमा नेपाल जेलबाट भागेर भारतमा
भूमिगत भएका गणेशमान सिंहदेखि देशभित्र क्रियाशिलहरू र भारतमा रहेका इच्छुक नेपालीहरूसमेत
जुटेर नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेस बनाएपछि वी।पी। लाई कार्यवाहक सभापतिको जिम्मा दिइयो ९गौतम,
२०६० ः ११३स सिंह, २०५८ ः २४३–२४५स उपाध्याय, २०५४ ः १२२–१२४० । नेपाली राष्ट्रिय
काँग्रेसको नेतृत्व पाएपछि अद्भूत गतिशिलता थालेका वी।पी। ले सिद्धान्तकार समेत बन्दै राष्ट्रिय
काँग्रेसको ध्येय बारे युगवाणि पत्रिकाका माध्यमले जनसमक्ष पु¥याउन थाले ९गिरि,, २०६६ ः क्ष्क्ष्० ।
राणा शासनको समाप्ति र उत्तरदायि शासनको स्थापनाको लक्ष्य लिएको यो दल अहिंसात्मक
आन्दोलन समेतका प्रस्ताव पास गरि गतिविधिमा बढ्यो । यसै कार्यमा सक्रिय नेता वी।पी।
कोइराला, गणेशमान सिंह, महाविर शमशेर आदिसँग भेट्ने अवसरबाट प्राप्त जानकारी समेतले राणा
विरोधी आन्दोलनमा लाग्ने निश्चय गरेका तेजबहादुर अमात्य रक्सौल केन्द्रीत गतिविधिमा रहेका
गणेशमान सिंह समेतका क्रान्तिकारीहरूलाई सघाउँदै गतिशिल भए ९गोर्खाली, २०४७ ः ५० । त्यसै
ज्ञण्
क्रममा प्राप्त अनुभवले पूर्णकालिन बन्ने प्रेरणा दिएकाले उनी काँग्रेसी राजनीतिको मुल धारमै छिरेको
भेटिन्छ । सुरुदेखि नै प्रभावशाली हुँदै आएको नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेसको अग्रसरता र पहलमा देशकै
पहिलो मजदुर आन्दोलन, सत्याग्रह सञ्चालन गरेर हलचल मच्चाएपछि र वी।पी। लगायतका धेरै
नेता थुनिएकाले आन्तरिक विवाद पनि शुरु भयो ९गौतम, २०७४ ः ११७–१२७० । नेताहरू थुनेर
आन्दोलन दबाउने कोशिस गरेको राणा सरकारले नेपाली जनताको भावना, चाहना र आक्रोशलाई
दबाउन नसक्दा देशभित्रै राणा विरोधी जनमत बढ्ने स्थिति भयो ।
साथी तेजबहादुर अमात्यलाई सङ्केत दिएर कलकत्ता पुगेका सुवर्ण शमशेर पनि राणा विरोधी
आन्दोलन उठाउन चाहन्थे । नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेस गठनका बेला आर्थिक सहयोग दिएपछि त्यसका
गतिविधि नियाली रहेका उनले त्यसबाट परिवर्तन सम्भव नहुनेदेखि विकल्प खोज्ने निष्कर्ष निकाले ।
त्यसपछि प्रक्रियामा बढेका उनले आपूmसँगै महेन्द्र विक्रम शाह, महाविर शमशेर राणा, सूर्यप्रसाद
उपाध्याय, राजेश्वरी प्रसाद उपाध्यायलाई राखेर स्टेरिङ कमिटि बनाएपछि नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेसका
दुवै समूहसँग सल्लाह गरि सशक्त संस्था बनाउने लक्ष्य अनुरूप बढे ९गौतम, २०६० ः ११३– ११४० ।
नेपालको राणा शासन बारे राम्रै बुझेका र स्रोत साधनको कमी नभएका उनी समेतको पहलमा
बलियो सङ्गठन बनाउने प्रक्रियाका अन्तमा सम्मेलन बोलाइयो । वि।सं। २००५ साल श्रावण १ गते
कलकत्ताको स्कूल स्ट्रिटमा नेपाली कार्यकर्तासमेत बोलाएर छलफल गरेपछि सुवर्ण शमशेर, महाविर
शमशेर, महेन्द्र विक्रम शाह, प्रेमबहादुर कंसाकार, राजेश्वरीप्रसाद, सुन्दरराज चालिसेलाई संस्थापक
बनाएर नेपाल प्रजातन्त्र काँग्रेस गठन भयो ९गौतम, २०५५ ः १६६–१६७० ।
हिंसात्मक राजनैतिक बाटोको माध्यम अपनाएर नेपालमा संवैधानिक राजतन्त्र, उत्तरदायी
प्रजातान्त्रिक सरकार स्थापना गर्ने उद्देश्य अनुरूप सङ्गठन बनाएपछि सहयोग गर्न सक्ने ठानेका
जतिलाई समेट्न खोजेका सुवर्ण शमशेरले तेजबहादुर अमात्यलाई पनि बोलाएर सङ्गठनात्मक
गतिविधिको जिम्मा दिए । बारा, पर्सा, रौतहटका गाउँबस्तीहरूमै पुगेर काम गर्दै आएका अमात्यले
पनि विभाजनको स्थिति आउनै नदिई काँग्रेसी गतिविधि बढाउन प्रबन्ध मिलाउने काम गरिरहे ।
उनको क्रियाशिलताबाट गाउँ बस्तीहरू नै काँग्रेसमय भएकाले रिसाएको राणा प्रशासनले सर्वस्व
हरण गर्नेदेखि पिता डिठ्ठा ललितबहादुर अमात्यलाई भारदारी सेवाबाटै हटाएर निगरानीमै राखि
सताउन खोज्यो ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । त्यसपछि पटना पुगेर त्यहाँको पार्टी कार्यालय
इन्चार्जको जिम्मेवारी सम्हाल्न थालेका उनलाई समात्न नसकेको राणा प्रशासन पारिवारिक दमनमा
लाग्यो । काँग्रेसी राजनीतिमै लागेर जल्दोबल्दो तरुणको स्थान बनाइसकेका तेजबहादुर अमात्यका
भाई दोलेन्द्र वहादुर अमात्यलाई पक्रेर दाजुलाई नझिकाउँदासम्म छाडिदैन भनी वीरगञ्जकै सैनिक
क्याम्पमा थुन्यो ९गोर्खाली, २०४७ः ६० ।
ज्ञज्ञ
राणाहरूको दमन झन्बढ्न थालेपछि हिंसात्मक गतिविधि विना राणाशासन फाल्न नसकिनेमा
विश्वसत भएको प्रजातन्त्र काँग्रेस शैन्य ज्ञान भएका र त्यता रुची राख्ने कार्यकर्ता–तरुण समेट्ने,
सदस्य बनाउने, नेपालभित्र लुक्न र आक्रमण गर्न सकिने ठाउँहरूको अध्ययन गर्ने र गाउँ केन्द्रीत
सङ्गठन गर्ने गतिविधिमा लाग्यो ९थापा, २०६९ चैत्र १स तिवारी, २०६९ श्रावण १३० । पटक पटक
कार्यक्षेत्र नारायणीमा भूमिगत रूपले पुगेका तेजबहादुर अमात्यलेसङ्गठन बलियो बनाउन महत्वपूर्ण
काम गरे । विश्वस्त साथीहरूको सहयोगमा काठमाडौं लगायत मध्य क्षेत्रको स्थिति–अवस्था अध्ययन
गर्ने, भौगोलिक अवस्था– राज्यउपस्थितीको स्थिति बुझ्ने, स्वयंसेवक सैनिक जम्मा गर्ने, स्रोतहरू
जुटाएर रक्सौल केन्द्रीत गतिविधि गर्ने राष्ट्रिय काँग्रेसका साथीहरूलाई पनि सघाउने अभियानका
लागि कलकत्ता, बनारस, पटना पठाइनेहरूलाई सहयोग पु¥याउने कार्य गर्न लगाएर सङ्गठन बलियो
बनाउन लागि परे ।
यसप्रकार सक्रिय राजनीतिमा प्रवेश गरेका तेज बहादुर अमात्यले वीरगञ्ज फर्किएर भूमिगत
रूपले आफ्नै खेती पाती लगायतका क्रियाकलापको व्यवस्था मिलादिने र सङ्गठन निर्माणदेखि सैन्य
सङ्गठनका कामहरू गर्ने अभियान थाले । सुवर्ण शमशेरका भाञ्जा थिरबम मल्लले पनि विभिन्न
क्षेत्रबाट युवकहरू बटुलेर सैन्य सङ्गठन थालेपछि काठमाडौं उपत्यका, मकवानपुर, चितवनका
पहाडी क्षेत्र एवं तनहुँका गाउँबस्तीसम्म विश्वस्त मानिस पठाएर सैनिक पृष्ठभूमिका युवकहरू बटुल्न
लगाएका तेजबहादुर अमात्यले भूमिगत रूपले नारायणगढसम्मै आएर बाटा खर्च समेत दिएर
पठाउने–लाने गर्न थाले ९श्रेष्ठ, २०७६ असोज २६० । यस्ता कार्यबाट केही प्रगतिको रूपरेखा कोरिए
पनि राणाहरूलेखोलेको पार्टी भनेर आम नेपालीहरूले विश्वास गर्न नसक्नु र प्रवाशमा रहेका राष्ट्रिय
काँग्रेसका कार्यकर्ताहरू पनि आकर्षित नहुने अवस्था भयो । फलस्वरूप धनबललेमात्र जनवल जम्मा
हुन नसक्ने प्रष्ट भएकाले राणा शासक समाप्त गर्न एकजुट हुनुपर्ने आवश्यकता बोध भयो ।
केही समयको सक्रियतापछि फुटेर सशक्त सङ्गठन बनाउन र राणाशासन फाल्न सकिँदैन
भन्ने महसुस भएकाले नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेस र नेपाल प्रजातन्त्र काँग्रेसलाई मिलाउने कसरत सुरु
भयो । दुवै पक्षका नेताहरूले गरेका गृहकार्यका अन्तमा २००६ साल चैत्र २७ गते कलकत्ता
चौरङ्गिस्थित टाइगर सिनेमा हलमा दुबै दलको संयुक्त सम्मेलन आयोजना भयो । जहाँ व्यापक
छलफल गरेपछि दुवै दललाई मिलाएर नेपाली काँग्रेस नामक सशक्त राजनीतिक दल स्थापनाको
घोषणा गरियो ९गुप्ता, सन् १९९३ ः १६९स ब्राउन, सन् १९९६ ः १७– १८० । मातृकाप्रसाद
कोइरालालाई सभापति, महेन्द्र विक्रम शाह सचिव र सुवर्ण शमशेर कोषाध्यक्ष राखेर बनाइएको उक्त
सङ्गठन नै समय क्रममा नेपालको ऐतिासिक राजनैतिक दल बन्न गयो ९चटर्जी, सन्१९६७ ः ४२–
४३० । वीरगञ्ज क्षेत्रको प्रतिनिधि बनेर उक्त सम्मेलनमा पुगेका तेजबहादुर अमात्यले चितवनदेखि
ज्ञद्द
जाने साथीहरूलाई बाटा खर्च हालेर लैजानेदेखि कलकत्ता बसाइको सवै व्यवस्था मिलाउने कार्य
गरेपछि फर्कदा आफ्नो वेडिङ भरी नेपाली काँग्रेसका चारतारे झण्डाहरू ल्याएर वीरगञ्ज एवं
आसपासका क्षेत्रदेखि काठमाडौंसम्म पु¥याएर सङ्गठन निर्माण र क्रान्ति तयारीमा सहयोग पु¥याएका
थिए ९श्रेष्ठ, २०७६ असोज २६० ।
एउटै पार्टी नेपाली काँग्रेसको गठनसँगै राजनैतिक प्रस्ताव पारित गरेर श्री ५ को वैधानिक
नायकत्वमा जुनसुकै उपायद्वारा जन उत्तरदायि सरकार स्थापना गर्ने, त्यसका लागि गरिने आन्दोलन
गर या मरको सिद्धान्तमा अटल रहने भन्दै सम्पूर्ण नेपालीलाई भाग लिन आह्वान गरिन्छ भनी स्पष्ट
नीति घोषणा गरिएको थियो ९जोशी, २०४८ ः २स गौतम, २०५५ ः २९३–२९४० । हिंसात्मक सङ्घर्ष नै
गर्ने भएपछि क्रान्ति व्यवस्थापनदेखि हातहतियारको प्रबन्धका लागि ५ करोडसम्म दिन तयार भएका
सुवर्ण शमशेरले १ करोड उपलव्ध गराई हालेपछि थिरबम मल्ल एवं पूर्णसिंह ठाकुर मार्फत खडा
गरेको जनमुक्ति सेना नामक लडाकु दस्ता परिचालन गर्न तयार भए ९सिंह, २०४७ ः ३स तामाङ,
२०५६ ः १५– २१० । त्यसपछि आवश्यक गृहकार्य पूरा गरेपछि २००७ साल आश्विन १० र ११ गते
नेपालकै रौतहट जिल्ला नजिकै पर्ने भारतको वैरगनियास्थित राइस मिलमा एक सम्मेलन आयोजना
गरियो । सम्मेलनका सहभागीहरूको खानपिन व्यवस्थापनमा खटेका तेजबहादुर अमात्यबाट स्थानीय
कार्यकर्ताहरू परिचालन गरेर नेताहरूको मन जित्ने काम गरेका थिए ९थापा, २०६९ चैत्र १स श्रेष्ठ,
२०७६ असोज २६० । सङ्घर्षको थालनी र स्वरूपबारे गरिएको छलफलका अन्तमा तिथि तोक्दा पर्न
सक्ने अवरोधको सम्भावना समेतलाई ख्याल गरेका नेताहरूबाट यथाशिघ्र सशस्त्र सङ्घर्ष सञ्चालन
गर्ने निर्णय गरि सङ्घर्ष कालभरिका लागि सम्पूर्ण विशेषाधिकार सभापतिलाई सुम्पिएर क्रान्ति तयारी
र सञ्चालन सम्बन्धी सवै कार्य वी।पी। एवं सुवर्ण शमशेरलाई दिने काम भयो ९परमानन्द, सन्१९८२
ः ३८स ज।ब।रा। २०५९ ः ३५८० । यसप्रकार सशक्त राजनैतीक दल बनाएर राणा शासन विरुद्ध सशस्त्र
क्रान्ति गर्ने घोषणा गरिएपछि तातेको वातावरणमा तेजबहादुर अमात्य समेतका विश्वस्त
साथीहरूलाई परिचालन गरेका वी।पी। एवं सुवर्ण शमशेर आवश्यक अन्य तयारी गर्नेतर्फ लागे । राणा
विरोधी आन्दोलन हुने नै भयो भन्नेमा विश्वस्त पार्टी कार्यकर्तादेखि समर्थकहरू उत्साहसाथ दिइएका
जिम्मेवारी पूरा गर्दै निश्चित समयको प्रतिक्षा गर्न थाले ।
सशस्त्र क्रान्ति २००७ मा तेजबहादुर अमात्य ः
बैरगनिया सम्मेलनले यथाशिघ्र आन्दोलन छेड्ने ठहर सँगै आवश्यक परेमा सङ्घर्षको स्वरूप
अहिंसात्मक गतिविधिहरूमा मात्र सीमित नरहन सक्ने व्यवस्था गरेर रामवर्ण शर्मा र बी।डी।
शास्त्रीलाई सङ्घर्ष सम्बन्धी प्रचारको जिम्मा पनि दिएपछि देशलाई मूलतः पूर्वी र पश्चिमी गरि २
ज्ञघ
क्षेत्रमा बाँडेको थियो । पूर्वतिर सङ्घर्ष सञ्चालन सम्बन्धी सम्पूर्ण निर्णयका लागि विश्वेश्वरप्रसाद
कोइरालालाई र पश्चिमतिर महेन्द्र विक्रम शाहलाई मुख्य कमाण्डर बनाएर सुवर्ण शमशेरलाई पूर्वी र
पश्चिमी मोर्चाहरूको बीच सामन्जस्य कायम गर्ने कोअर्डिनेटिङ कमाण्डर बनाउने काम भयो ९प्रधान,
२०४७ ः ४२२० । सङ्घर्षको सञ्चालन प्रभावकारी होस्भनी गरिएको अर्को व्यवस्थामा कूल १० वटा
मोर्चा बनाएर कमाण्डरहरू तोकेको विवरण यसप्रकार छ ९प्रंधान, २०४७ ः ४२२स गौतम, २०५५ ः
३४८– ३४९० ।
काठमाडौं उपत्यका – गणेशमान सिंह ९जेलमा०
कैलाली कञ्चनपुर – सि।बि। सिंह
नेपालगञ्ज – बावुकृष्ण शर्मा
तौलिहवा – भक्ति शमशेर
शिवराज खजहनी – गोपाल शमशेर
भैरहवा – डा।के। आई। सिंह
नवलपरासी – बालचन्द्र शर्मा
बारा, पर्सा, रौतहट – तेजबहादुर अमात्य र थिरबम मल्ल
जनकपुर – रुद्रप्रसाद गिरि
सप्तरी – कृष्णप्रसाद भट्टराई
विराटनगर – केशवप्रसाद कोइराला
झापा – भैरवप्रसाद आचार्य
नेपाली काँग्रेसबाट यसप्रकार कार्यभार समेत विभाजन गरेर बारा, पर्सा, रौतहट का
गाउँबस्तीहरूमा बलियो सङ्गठन बनाएका तेजबहादुर अमात्यलाई कमाण्डर बनाएर क्रियाशिलताको
सम्मान ग¥यो । अर्कोतिर राजधानी काठमाडौं जोड्ने एक मात्र नाका वीरगञ्जको सुरक्षार्थ बलियो
व्यवस्था गरेको स्थितिमा आक्रमण गर्नुपर्ने भएकाले सेनातर्फको सबै व्यवस्था सम्हालेका थिरबम
मल्ललाई सैन्य कमाण्डिङको जिम्मा दिएर कुनै पनि हालतमा वीरगञ्ज कब्जा गर्ने निश्चयमा काँग्रेस
पुगेको अर्थात्वीरगञ्जको महत्व बुझेर सकेसम्म दह्रो व्यवस्था गर्ने प्रयास गरिएको हो ।
क्रान्तिलाई जसरी पनि सफल पारि छाड्ने अठोट गरेको नेपाली काँग्रेस उल्लेखित निर्णय र
तयारीपछि साधन–स्रोत जुटाउनेतर्फ लाग्यो । वी।पी। ले गरेको प्रबन्ध र व्यवस्था अनुसार बढेर
थिरबम मल्ल एवं भोला चटर्जीले हिमालयन एभिएसन कम्पनीको जहाज प्रयोग गरि बर्माबाट
ल्याएका हतियारहरू २००७ साल कार्तिक १८ गते पटना निकटको विहटा हवाइ मैदानमा उतारेर
विभिन्न ठाउँमा पु¥याएर लुकाए ९शर्मा ९स।० २०५५ ः ४स पोखरेल, २०४० ः ३९० । त्यसै बीच
ज्ञद्ध
काठमाडौंमा घटेका घटनाहरूबाट विकसित राजनैतिक वातावरणमा नेपाली काँग्रेसलाई भन्दा
नेहरूलाई विश्वास गरेका राजा त्रिभुवन नाती ज्ञानेन्द्र बाहेक सम्पूर्ण परिवारका सदस्यहरू समेत
दरबारबाट शिकारको बहानामा निस्केर भारतीय दुतावास हुँदै दिल्ली पुगेर शरण लिए । त्यसबाट
योजना धरापमा पर्ने स्थिति हुँदा पनि क्रान्तिका पक्षमा उठाएको कदमका रूपमा व्याख्या गरेको
नेपाली काँग्रेसले त्यसैदिन सशस्त्र क्रान्ति थाल्ने निर्णय गरेर दिइसकेकोआदेश कार्यान्वयन गर्न भनि
हाल्ने काम भयो ९जोशी, २०४८ ः ५८० । पार्टीको सङ्केत कुरेर बसेका तेजबहादुर अमात्यद्वारा पनि
सोही समयमा वीरगञ्जमाथि आक्रमण गरि राणा शासन विरुद्ध सशस्त्र आन्दोलन थालनी गरे ।
भूमिगत रूपले क्रान्ति तयारीमा लागेका तेजबहादुर अमात्यले पार्टीको सिग्नल पाएपछि अन्तिम
तयारी थालिहाले । थीरबम मल्लसँग मिलेर बनाएको योजना अनुरूप काम गर्न तत्पर भएका उनले
सदरमुकाम लगायत क्षेत्र आक्रमण गरि सरकारी कार्यालय कव्जा गरेर हतियार लगायतका साधन
स्रोत हातपारी जनसरकार गठन गर्ने निर्देशन अनुरूप काम गर्ने प्रवन्ध मिलाए । थिरबम मल्लको
नेतृत्वमा कलकत्ताबाट आएको जनमुक्ति सेना कार्तिक २६ गते राती रक्सौल आइपुग्ने भएपछि
वीरगञ्जमा रहेका साथहिरू एवं पिताजीलाई गोप्य सन्देश पठाए । कार्तिक २६ गतेको दिन भारतको
बेतियाबाट रेडियो लिएर फर्कदै गरेका आफ्ना छिमिेकीलाई सुगौली स्टेशनमा रेलको प्रथम श्रेणीको
बोगीमा भेटेका उनले बोलाएर एकान्तमा लगेपछि आफ्ना पिताजीलाई भोलि विहान वीरगञ्ज फर्कन
थालेको कुरा अवगत गराइ दिनु र साथीहरूलाई सतर्कतासाथ अन्य निर्देशनको प्रतिक्षा गर्न खबर
पठाउँदै चनाखो भएर बस्न भनेका थिए ९गोर्खाली, २०४७ ः ७० ।
वीरगञ्ज आक्रमणका लागि कलकत्ताबाट पठाइएको जनमुक्ति सेना थीरबम मल्लको नेतृत्वमा
कार्तिक २६ गते राती नौ बजे रक्सौल आइ पुग्यो । रातारात वीरगञ्ज पुगेर पितासँग सगुन एवं
टीका थापी फर्केका उनी खबर पाएर आएका साथीहरूलाई विभिन्न कामको जिम्मा दिएर जनमुक्ति
सेनाको प्रतिक्षा गर्दै थिए । राती नौ बजे आइपुगेको सैनिक टोलीलाई रक्सौल भन्दा केहीपूर्व पु¥याए
पछि रेलको लिगमा लालटिन बाली रातो तुलको कपडा देखाएका जनमुक्ति सेनाका स्थानीय कमाण्डर
बुधसिंह गुरुङ र उनका साथीले रोक्ने सङ्केत गरे ९तामाङ, २०५५ ः १२३० । रेल विस्तारै रोकिएपछि
कालो कपडा लगाएका जनमुक्ति सेनाका जवानहरू धमाधम उत्रिए । उनीहरूलाई देखि कतिपय
रेलयात्रीहरू तर्सिदा पनि सरासर कमाण्डरको निर्देशनमा एकत्रित भएका उनीहरू दुइ समूहमा विभक्त
गरिए । राजनैतिक कमिश्नर तेजबहादुर अमात्यसँगको परामर्शमा बनाइएको कार्यक्रम अनुसार दुई
समूहमा विभाजित जनमुक्ति सेनाहरूको एउटा टोलीले थीरबम मल्लको नेतृत्वमा बडाहाकिम निवास
र गोश्वारा कब्जा गर्ने रअर्को टोलीले ज्ञानबहादुर याक्थुम्बाको नेतृत्वमा वीरगञ्ज व्यारेक र जेल
नियन्त्रण गर्ने भनिएको थियो ९उपाध्याय, २०६५ ः ४०० । त्यसै अनुरूप तयारी गरि सकेपछि २००७
ज्ञछ
साल कार्तिक २६ गते रातको ३ः४५ बजे भारतको रक्सौलतर्फबाट लहरीमा बसी स्टेनगन तथा अन्य
गोलाबारुद सहित आएको थीरबम मल्लको टोलीले बाटोमा रहेका सैनिक पोष्ट कब्जा गरि गोश्वारा
अड्डा नजिक पुगेर उभिइ अन्तिम तयारी गरेपछि बडाहाकिम निवासमा पुगेर शोमशमशेरलाई
कव्जामा लिए ९आचार्य, २०५७ ः ४९– ५२० । कुटनैतिक पाराले बडाहाकिमलाई बन्दी बनाउन सफल
भएपछि उनको परिवार समेतलाई बन्दी बनाएका सैनिक कमाण्डर मल्लले केही सैनिकहरू सहित
तेजबहादुर अमात्य भएको ठाउँ फुलबारीमा रहेको घरमा पु¥याई उनीहरूकै जिम्मामा राखे ९गौतम,
२०५५ ः ३९३० । त्यसपछि तत्कालै गोश्वारातर्फ बढेका उनले त्यहाँ पनि कब्जा जमाएर आफ्नो
कार्यकुशलताको परिचय दिए । यसरी २००७ साल कार्तिक २६ को विहान ४ बजेसम्ममा वीरगञ्जका
बडाहाकिम शोम शमशेरलाई कैद गरि गारत गोश्वारामा पनि अधिकार जमाउन नेपाली काँग्रेस
सफल भयो ९शर्मा, २०२६ ः ४१७० ।
व्यारेक कव्जा गर्न हिँडेको टोली भने बाटोमै अल्मलिंदा ढिला भयो । समयमै पुगेका थिरबम
मल्लले बडाहामिलाई बन्दी बनाउँदा भएको हल्लाले व्यारेकका सैनिकहरू सजग भएको स्थितिमा
पुगेको मुक्ति सेनाको दोस्रो टोली व्यारेक घेर्न अघि स¥यो । त्यो दृश्य देख्नासाथ पालेले हल्ला
बोलेपछि आ–आफ्ना हतियार लिएका राष्ट्रिय सेनाले गोलि वर्षाईहाले । थोरै हतियारको बलमा
पुगेका जनमुक्ति सेनाले जवाफी फायर गरे तापनि राष्ट्रिय सेनाको गोलीले घाइते बनाउने स्थिति
भएपछि केही जनमुक्ति सेना नराम्रोसँग घाइते भए । यसप्रकार व्यारेक कब्जा गर्न गएको टोली
अप्ठ्यारोमा परेको थाहा पाएपछि बन्दी बनाइएका बडाहाकिम र तिनका परिवारको जिम्मा लिएर
बसेका तेजबहादुर अमात्यले सत्रmिय हुनै पर्ने निर्णय गरे । आफ्ना विस्वस्त सैनिकहरूलाई कुरा
बुझाएर बडाहाकिम र उसको परिवारको जिम्मा दिई थप सैनिकहरू पनि राखे पछि जनमुक्ति सेनाको
टोली सहित व्यारेकलाई घेरावन्दी गर्ने उद्देश्य अनुरूप रेलवे स्टेशनतिर लागे ९जोशी, २०४८ ः ६४० ।
जनमुक्ति सेनालाई सहयोग पु¥याउन गरेको प्रयास उपलव्धिमूलक नभएपछि गोश्वारातर्फ फर्केका
तेजबहादुर अमात्यले अमिनी कचहरीका हाकिम लप्टन बखतमानसिंह राजभण्डारीलाई समातेर
ल्याएका काँग्रेसी क्रान्तिकारीहरूले हाल घण्टाघर रहेको ठाउँमा भएको रुख सहितको चौतारामा
राखेको देखे ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । अफ्नै भाइका ससुरालाई त्यसरी ल्याएको देखेपछि
रोकिएका उनले भाइका ससुरासँग कुराकानी गर्न थालेकै बेला केही नागरिकहरू उत्तेजित भएको र
कर्मचारीहरू डराएकोले गर्दा उत्पन्न परिस्थिति बारे जानकारी पाएर नियन्त्रण गर्न भन्दै आएका
थिरबम मल्ल गोश्वारातर्फै लागेर सबैलाई नजिकैको खाली ठाउँमा भेला गराइ भाषण गर्न थाले ।
नेपाली काँग्रेस जनताको रक्षक र उन्नती चाहने पार्टी भएकाले नडराइकन आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्न
अनुरोध गरिरहेकै बेला अकस्मात उत्तरतर्फबाट आइपुगेका राष्ट्रिय सेनाका २ जवानमध्येकै एक
ज्ञट
बडाहाकिम शोम शमशेरको आठपहरिया हवल्दार पूर्ण बहादुर महतले नजिक पुग्नासाथ एक्कासी
पेस्तोल निकालेर थिरबम मल्लको पेट र टाउकोमा गोली हानेर भाग्यो ९अधिकारी ९शास्त्री०, २०५८ ः
२४५– २४७० ।
आफ्नै कमाण्डर ढलेपछि उत्पन्न असहज स्थितिमा पनि कत्ति नहडबडाएका जनमुक्ति सेना
सक्रिय भयो । नेपाली काँग्रेसको नीति कार्यक्रम रुचाएर सरकारी सेना छाडेर आएका
सिपाहीहरूमध्येकै टीकादत्त पोख्रेलले थिरबम मल्लाई समातिहाले पछि जुटेका अरुहरू समेतको
सहयोगमा छिटो छिटो रक्सौल स्थित डंकन अस्पतालमा पु¥याउने काम गरे ९ज्ञवाली, २०५७ ः १५स
उपाध्याय, २०६५ ः ४१० । नेपाली काँग्रेसले एकाएक गरेको आक्रमणबाट सनसनी मच्चिएको
वीरगञ्जमा सबै अब के हुन्छ भनी उकुसमुकुस थिए । बडाहाकिमलाई नै बन्दी बनाएपछि र सेनाको
व्यारेक आक्रमण भएपछिको स्थितिमा शान्ति सुरक्षामा सक्रिय निकायहरूमै भागाभाग भएकाले स्थिति
विग्रदै थियो । जुन नियन्त्रण नगरेका खण्डमा भयावह हुने पक्का थियो । त्यो कुरा बुझेका नेपाली
काँग्रेसका कमाण्डर तेजबहादुर अमात्यले सर्वप्रथम शान्ति सुरक्षा विग्रन नदिई शान्ति व्यवस्था
बनाउनु जरुरी ठाने । वीरगञ्जकै स्थानीय भएकाले सबै अवस्था, स्थिति, अवस्थिति, बुझेका उनले
त्यहाँका जनताको शान्ति सुव्यवस्था मिलाएर मनजिती स्थानीय जनताबाट क्रान्तिलाई समर्थन र
सहानुभूति दिलाउन प्रभावकारी भूमिका खेले ९अधिकारी ९शास्त्री०, २०५८ ः २४७० । यसै कार्यका
लागि बडाहाकिम सोम शमशेरलाई केही जनमुक्ति सेनाका जवानहरूको सुरक्षा र निगरानीमा कब्जा
गरेको पुलिस चौकीमा राखेर हिँडेका बेला थिरबम मल्लको काण्ड भएको समाचार पाएपछि
घटनास्थलतर्फ लागे । उनी पुगदा सम्मा घाइते थिरबम मल्ललाई रक्सौलको डंकन अस्पताल
लगिसकिएको थियो । जहाँ केही अवधिसम्म बेहोस रहेका उनको उपचारप्रयास पनि भयो । तर उनी
होसमै आएनन्र नश्वर शरीर त्यागे ।
अर्कातिर थिरबम मल्लको गोली प्रहारबारे सुन्नासाथ जनमुक्ति सेनाको पहरामा रहेका
बडाहाकिम शोम शमशेरले आफ्ना भान्जालाई हेर्न जान्छु भनि जिद्धि गर्न थाले । बडाहाकिम
निवासमा जाँदा थिरबम मल्लले मामा मामा भन्दै गएको देखेका जनमुक्ति सेनाका जवानहरूले पनि
थप असहज अवस्थाबारे नसोचिकनै थुनेको ठाउँबाट निकालेर रक्सौल तिर लगे । नेपाल–भारत सिमा
नजिक भन्सार कार्यालयमा पुग्नासाथ चिच्याएर मद्दत माग्न थालेका उनलाई चिनेर भारतीय
भन्सारका अधिकारीहरूले कार्यालय भित्र लगेर जोगाएपछि खबर पाएका मोतिहारी जिल्ला अधिक्षकले
जिम्मामै लिएर डाँक बंगलामा बस्ने व्यवस्था गरिदिए ९जोशी, २०४८ ः ६५० ।
सोम शमशेर झुक्याएर भागेको रिसमा व्यारेक कव्जा गरि छाड्ने तर्फ लागेका ज्ञानबहादु
याकथुम्बा सहितको टोली दिनभरीनै लडिरह्यो । हातहतियार एवं साधन स्रोतको कमि लगायतले गर्दा
ज्ञठ
सफल हुन कठीन भयो । त्यसैबेला पर्चा छर्दै आएको हिमालयन हवाई सेवाले पर्चा छरेपछि अब बम
वर्साउँछ भन्ने हल्ला जनमुक्ति सेनाले चलाए । त्यसबाट आत्तिएको राष्ट्रिय सेनाको भाव बुझेपछि
आत्म समर्पण नगरेमा साँझ जनमुक्ति सेना व्यारेक भित्रै पसि कसैलाई छाड्ने छैन, आत्म समर्पण
गरेमा पुरा सुरक्षा दिने खबर भित्रै पु¥याए ९आचार्य, २०५७ ः ६१० । डराएका राष्ट्रिय सेनाले
आत्मसमर्पण गरेपछि बन्दी बनाएका जनमुक्ति सेनाले व्यारेकका हतियार एवं गोला बारुद कब्जा गरे

आक्रमण थालेको १५ घण्टा पछि वीरगञ्जमाथि कब्जा जमाएको नेपाली काँग्रेसले विजय
उत्सव नमनाउँदै राती ९ बजे सेनानी थिरबम मल्लले संसार छाडे । त्यहाँका हरेक गतिविधिहरूबारे
जानकारी लिइरहेका वी।पी। कोइराला एवं सुवर्ण शमशेर पनि कार्तिक २७ गतेको साँझतिर वीरगञ्ज
पुगे । सुरुमै सरासर डंकन अस्पताल पुगेका दुबै नेताले बेहोसमैरहेका थिरबम मल्लको अवस्थाबारे
बुझेपछि वीरगञ्ज पुगेर सम्पूर्ण स्थिति अबगत गरे । त्यसपछि त्यहाँको स्थिति नियन्त्रण गरि
सुव्यवस्था कायम गर्न र राणा प्रशासनको पतनपछि उत्पन्न हुन सक्ने अराजकता र अव्यवस्थालाई
नियन्त्रण गरि प्रभावकारी रूपले सङ्घर्ष बढाउन उचित व्यवस्था गर्नै पर्ने भयो । त्यसैले २००७ साल
कार्तिक २७ गते साँझ वी।पी। एवं सुवर्ण शमशेरकै उपस्थितिमा जनस्तरबाटै पहिलो जन सरकार
गठन गरेको नेपाली काँग्रेसले वीरगञ्जका स्थानीय नेता र प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका सेनानी
तेजबहादुर अमात्यलाई प्रमुख बनाएर उनको क्षमता र समर्पणको कदर ग¥यो ९थापा, २०६९ चैत्र १स
शर्मा, २०२५ ः ४२१० । सैनिक प्रशासक अर्थात्गभर्नरको पदिय जिम्मेवारी पाएपछि त्यसको शान्ति
सुरक्षालाई प्रमुख स्थान दिएका तेजबहादुर अमात्यले कुनै पनि नागरिकको ज्यू ज्यान, धनसम्पत्ति
लुटिन नदिनु, त्यस्तो गर्न खोज्नेलाई गोलि नै ठोक्न परे पनि पछि नहट्नु भन्दै निर्देशन दिए ९भट्टराई,
२०५७ ः ८४० ।
वीरगञ्जलाई पूर्ण रूपले नियन्त्रणमा लिएको नेपाली काँग्रेसले जनसरकार गठन गरेर कामहरू
गर्न थाल्यो । तेजबहादुर अमात्यको कुशल निर्देशन र व्यवस्थापनमा वीरगञ्जमै तुरुन्ता तुरुन्त
व्यवस्था गरिएको डिस्पेन्सरीमै साधारण घाइतेहरूको उपचार गर्ने, गम्भिर घाइतेहरूलाई मात्र रक्सौल
पठाउने, शान्ति सुव्यवस्था कायम गर्न कुनै कसर नराख्ने, वीरगञ्जमा म असुरक्षित छु बस्नै सक्दिन
भनेर कसैले जिद्धिने गर्छ भने जानदिने व्यवस्था गरियो ९गौतम, २०५५ ः ३९९स भट्टराई, २०५७ ः
८४० । त्यसबाट सकारात्मक परिस्थिति देखिन थालेपछि जनसमक्ष आएका प्रमुख नेताहरूको
समुपस्थितिमा २००७ साल मंसिर ४ गते साँझ ५ बजे एक जनसभाको आयोजना गरियो । स्थानीय
जन सरकार प्रमुख तेजबहादुर अमात्यको सभापतित्व र मातृका, वी।पी। एवं सुवर्णको उपस्थितिमा
वीरगञ्ज हाइस्कूल प्राङ्गणमा आयोजित जनसभामा सम्बोधन गरेका तिनैजना शीर्ष नेताहरूले
ज्ञड
क्रान्तिको आवश्यकता र महत्व बुझाउँदै नेपाली काँग्रेसको क्रान्ति देशैभरी सफलतासाथ बढेको
जनाएर प्रजातन्त्रका लागि थालिएको क्रान्तिमा साथ–सहयोग दिएर जनमुक्ति सेनालाई सहयोग गर्न
अपिल गर्दै योग्यताको कदर हुने व्यवस्थाका लागि क्रान्ति थालिएको उल्लेख गरे ९जोशी, २०४८ ः
८६–८९० । अन्तमा सभापतिको आसनबाट सम्वोधन गरेका जनसरकार प्रमुख अमात्यले वीरगञ्जको
विजय नेपालकै विजय हुनेमा विश्वस्त हुन आग्रह गर्दै वीरगञ्जबासीलाई धैर्यता साथ रहन र
क्रान्तिलाई साथ–सहयोग दिन आह्वानै गरे ।
यसप्रकार गठन भएर जनहितका कार्य गर्न थालेको वीरगञ्ज जनसरकार लामो समय टिक्न
सकेन । वीरगञ्ज कब्जा हुनासाथ सेनाका हतियार–पोशाकहरू हातपारी राष्ट्रिय सेनाको ड्रेसमा
चिसापानी गढि कब्जा गरेर काठमाडौंतर्फ बढ्ने योजना बनाइएको थियो । योजना अनुसार वीरगञ्ज
व्यारेक कब्जा गर्न नसकिएपछि, सोचेजति हातहतियार पनि नपाएपछि र थीरबम मल्लमाथिको गोली
प्रहारले गर्दा चिताएझैँ कामहरू हुन सकेनन् । त्यसैले तेजबहादुर अमात्यले वीरगञ्जको जिम्मेवारी
नसम्हाल्दासम्म अघि बढ्न नसकेका मेजर पूर्ण सिंह र उनको टोली २९ गतेभन्दा पहिला
अमलेखगञ्जसम्म पनि पुग्न सकेनन् । काठमाडौंबाट जनरल एकराज शमशेरको नेतृत्वमा आएको
१००० जनाको सरकारी सेनाको टोली त्यस्तो स्थितिबाट फाइदा उठाएर अमलेखगञ्ज पुगेकाले
पूर्णसिंहको कमाण्डमा हिँडेको मुक्ति सेनाले वीरगञ्जदेखि ५ माइल उत्तर परवानीपुरमा बसेर सरकारी
सेना वीरगञ्ज जान नदिने निश्चय ग¥यो । साधन र संख्याको दृष्टिले तुलनै गर्न नमिल्ने जनमुक्ति
सेना र राष्ट्रिय सेनाबीच भिषण युद्ध भयो र राष्ट्रिय सेना तिनदिन सम्म अगाडि बढ्न सकेन ९
परमानन्द, १९८२ ः ५०० । अन्तत मार्ग ४ को मध्य रात्रिमा गोलीगठ्ठा खतम भएपछि पछाडि हट्न
बाध्य भएको जनमुक्ति सेना ठोरी तर्फ लागेको समाचार वीरगञ्ज पठाइ पूर्ण सिंहले सतर्क रहने
सन्देश पु¥याए । उक्त समाचारबाट यथार्थ कुरा अवगत भएपछि मुक्ति सेना लगायतका सबै
क्रान्तिहरूलाई लिइ वीरगञ्ज छाडेका तेजबहादुर अमात्य रक्सौल पुगेर अन्य मोर्चाहरूलाई
सघाउनेदेखि ठोरीको जंगलमा आधार शिविर बनाएर गरिल्लायुद्धको तयारी–व्यवस्थापन तर्फ लागे ९
अधिकारी, २०५९ ः ७०– ७१० । सफल ढंगबाट गुरिल्ला युद्ध संचालन गर्न चाहेका यिनले
वीरगञ्जदेखि १५ कि।मी। टाढा र परवानीपुरदेखि उत्तर नदी निकट सैनिक मोर्चा कायम गरेर
आक्रमण गरिरहे । तिन महिनासम्म निरन्तर गुरिल्ला युद्ध चलाएका यिनले सङ्घर्षका अन्य मोर्चाहरु
पुगेर सघाउँदै राणा प्रशासनलाई आच्छु आच्छु पारेका थिए ।
सङ्गठन विस्तार र सुदृढीकरणमा रमाउने अमात्य ः
ज्ञढ
नेपालको इतिहासमा राज्यको स्रोत साधन सम्पन्न सेनाद्वारा संरक्षित वीरगञ्जमाथि काँग्रेसले
तयार गरेको र सीमित तालिम र हतियारका भरमा लड्न आएका मुक्तिसेनाद्वारा विजय हासिल गर्नु
एक ऐतिहासिक कार्य थियो । जसको श्रेय कुशल व्यवस्थापक एवं वीरगञ्ज आक्रमण अभियानका एक
कमाण्डर तेजबहादुर अमात्यलाई दिनु पर्दछ । थिरबम मल्लजस्ता मुक्ति सेनाका संस्थापक
कमाण्डरलाई गुमाएर हासिल गरेको उक्त विजयबाट थपउत्साहित मुक्ति सेना तेजबहादुर अमात्यलाई
जन सरकार प्रमुख बनाएर ठोरी आक्रमण गर्न हिँड्यो । वीरगञ्ज काँग्रेसले कब्जा गरेको समाचारबाटै
आत्तिएको राणा सरकारले जसरी पनि फिर्ता लिने तर्फ लागि सेना पढाइहाल्यो । एकराज शमशेर
नेतृत्वमा आएको राष्ट्रिय सेना ९एक हजारजना० द्वारा २००७ साल मंसिर ५ गते वीरगञ्ज प्रवेश गरि
नेपाली काँग्रेस एवं आन्दोलनकारीहरूको कब्जाबाट फिर्ता लिए ९जोशी, २०४८ ः ४६० । नेपाल भारत
सम्पर्कको प्रमुख नाकादेखि राजधानी काठमाडौंको जीवनरेखा र राज्य गतिशिलताको आधार काँग्रेसले
कब्जा गर्दा राज्य संयन्त्रनै पंगु बन्ने सोच लिएका राणाहरूले त्यसपछि वीरगञ्जलाई पकडमा राखिरहे
। वीरगञ्ज फिर्ता लिएर प्रतिशोधात्मक कार्वाही गरेपछि ठोरीमा रहेको मुक्तिसेना माथि आक्रमण गर्न
पुगेको एकराज शमशेरको पल्टनलाई चारैतिरबाट आक्रमण गरेका मुक्ति सेनाले केही हातहतियार नै
छाडेर भाग्न बाध्य बनाईदिए ९तामाङ, २०५६ ः १४०० । प्रत्यक्ष लड्ने नीति छाडेर गुरिल्ला युद्धनीति
अपनाइएपछिको स्थितिमा मुक्तिसेनाले देशैभरीका मोर्चाहरूमा सफलता प्राप्त गर्दै र जनसरकार गठन
गर्दै गएर राणा सरकारलाई सम्झौता नगरि नहुने स्थितिमा पु¥याइदियो ।
विश्वव्यापि रूपले बढेको जनजागरण र त्यसले ल्याएको जनचेतनाको प्रभावकै कारण नेपाली
काँग्रेसलाई साथदिन तयार भएका जनताहरू क्रान्तिमा उत्रिए । करिव १०० दिनको सङ्घर्षमा
जनताको भलाईलाई सर्वोपरी राख्ने सरकार गठनको लक्ष्य लिएका जनताहरू निरन्तर लागि परेर
राणा सरकारलाई सिंहदरबामा मात्र सीमित हुने स्थितिमा पु¥याएर सम्झौता गर्न बाध्य बनाए ९पाँडे,
२०३९ ः ४६३स गौतम, २०७४ ः ३४१– ३४७० । त्यसबखत वी।पी। कोइरालाले लिएको नीति सार्थक
हुन नदिएका भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले राणा शासकहरू नै रहने गरि सीमित परिवर्तन
स्वीकार गर्न बाध्य बनाए । जसले गर्दा दिल्ली सम्झौता मार्फत्भएको परिवर्तनले अन्तमा राणाको
हातमा रहेको अधिकार शाह वंशको हातमा मात्र सार्ने काम गरेको हो ९रेपर एण्ड हफ्टन, सन्१९९२
ः ११५० । त्यसबाट प्राप्त सीमित परिवर्तन र अधिकारकै भरमा राणा शासकहरूसँग आन्तरिक सङ्घर्ष
थालेको नेपाली काँग्रेस प्रजातान्त्रिक पद्धति र क्रान्तिका सीमित उपलव्धिहरूको रक्षा गर्दै संविधान
सभाको चुनावका पक्षमा उभियो ।
२००७ साल फाल्गुण ७ गतेको शाही घोषणाले नेपाली काँग्रेस समेतको सरकार गठन गरेपछि
देशका विभिन्न ठाउँहरूमा गठित जन सरकारहरू विघटित भए । त्यसपछि देशका विभिन्न
द्दण्
भागहरूमा असन्तुष्ट भएका योद्धाहरूदेखि राणा शासनका पक्षधरहरू सम्मबाट विद्रोह देखि लुटपाट
सम्मका काम गरेर समस्या खडा गर्ने स्थिति भयो । त्यस्तो स्मिति बढेमा परिणाम नराम्रो हुने बुझेका
गृहमन्त्री वी।पी। कोइरालाले राजा त्रिभुवनसँग परामर्श गरेर देशका विभिन्न ठाउँहरूमा आफ्ना
विश्वासपात्रहरूलाई बडाहाकिम बनाएर शान्ति सुरक्षा कायम गर्दै स्थिति नियन्त्रणमा लिने जिम्मा
दिए ९थापा, २०६९ चैत्र १० । यहि व्यवस्था अन्तर्गत देशकै पहिलो जनसरकार प्रमुख भएर वीरगञ्जमा
शान्ति सुव्यवस्था समेत मिलाउँदै आफ्नो क्षमता देखाएका तेजबहादुर अमात्यलाई वीरगञ्जकै
वडाहाकिमको प्रशासकिय पदमा नियुक्त गरि सुव्यवस्था कायम गर्ने जिम्मा दिइएको हो ।
सीमित हतियार एवं जनशक्तिका भरमा राणाहरूको साधन सम्पन्न सैनिकहरूलाई फकाउने–
तर्साउने र झुक्याउने गरेर वीरगञ्ज आक्रमण सफल पारेका तेज बहादुर अमात्यमा जनस्तरमा
भिड्ने क्षमता थियो । कब्जा गरेपछिको अस्थिर स्थितिमा पनि जनसरकार प्रपुखका हैसियातले
कुशलतापूर्वक वीरगञ्जको व्यवस्थापन मिलाइहाल्न सफल भएका यिनले जनताको मन जितेरै काम
गरेको उल्लेख पाइन्छ । वीरगञ्जमाथि राष्ट्रिय सेनाले पुनः कब्जा गरेपछि ठोरीदेखि चितवनसम्मका
अभियानहरूमा कुशलतापूर्वक सैन्य परिचालन गर्ने र गाउँबस्तीहरूमै पुगेर जनताको मन जित्ने गरेर
सङ्गठनात्मक स्थिति समेत बलियो बनाएका अमात्यलाई गणेशमान सिंह जस्ता नेताद्वारा कुशल र
सफल व्यक्तिको संज्ञा दिएको भेटिन्छ ९गोरखापत्र, २०४७ कार्तिक २४० ।
वीरगञ्ज क्षेत्रको उन्नती र विकासका लागि शिक्षाको विकास गर्नु पर्दछ भन्ने धारणाका
पक्षपाती तेजबहादुर अमात्यले वडाहाकिमको जिम्मेवारी पाउनासाथ शैक्षिक विकासतर्फ कदम चाले
। इमान्दार कर्तव्यनिष्ठ, निष्पक्ष र स्पष्ट वक्ताको छाप पारेका उनले स्थापना गरेको नेपाल राष्ट्रिय
विद्यापिठ ९श्रीपुर हाइस्कूल० पर्साकै सबल र नमूना शैक्षिक संस्था हो । नेपालको विश्वविद्यालयभन्दा
पनि जेठो यो विद्यालयका स्थापना पछि क्याम्पस हुँदै माथि पु¥याउने सोच राखेको गणेशमान सिंहलाई
ल्याएर अवलोकन गराएपछिको कुराकानीका क्रममा विश्वविद्यालय नै बनाउनु पर्दछ भन्ने सल्लाह
सुझाव आएको जानकारी पिताबाट सुनेको उल्लेख गर्ने नेपाली काँग्रेस पर्साका सभापति अजय
द्विवेदीले आँटिलो र मार्गदर्शक अभिभावक, सुझबुझका साथ काम गर्ने– नेतृत्व दिने अग्रजका रूपमा
लिएको जानकारी दिनुभयो ९द्विवेदी, २०७६ असोज २८० । रामजनम तिवारी, भागवत दुबे, मेघराज
उपाध्याय, भूपेन्द्रलाल नेपाली, गणेशशरण रावत, ठाकुर कुमार आदि वीरगञ्जका अग्रज राजनीतिज्ञ
एवं मित्रहरूको साथ–सहयोग लिएर कार्य गरेका उनले छोटो अवधिमै वीरगञ्जको प्रशासनिक
व्यवस्था चुस्त बनाउनेदेखि शिक्षा–स्वास्थ्यको विकास र व्यापार व्यवशाय उन्नती तर्फका पूर्वाधकार
बनाउने काम गरि कुशल प्रशासकको छवि बनाएका थिए ९दुबे, २०७६ असोज २७स नेपाली, २०७६
असोज २७० । जसले गर्दा वीरगञ्जमा शान्ति सुरक्षा कायम भएकाले खुसी भएका व्यापारी–
द्दज्ञ
व्यवशायीहरूबाट सहयोग गर्ने–साथ दिने स्थिति बन्यो । परिणामस्वरूप वीरगञ्ज क्षेत्र शिक्षा, स्वास्थ्य,
यातायात, उद्योग, व्यापारिक प्रतिष्ठान आदिको केन्द्र बन्ने पूर्वाधार तयारीसँगै कृषिको
आधुनिकीकरणको बाटो लिने स्थिति शुभारम्भ भएका थियो ।
शिक्षा नै विकासको मानक हो भन्ने धारणाका पक्षपाती तेजबहादुर अमात्यको वडाहाकिम
कालमा नै नेपाल तराइको पहिलो क्याम्पस वीरगञ्जमा स्थापना–सञ्चालन भएको हो । स्थानीय
जनता कार्यकर्ता व्यापारी आदि सबैलाई समेटेर पूर्वाधार तयार गरी क्याम्पस खोल्न चाहेका यिनले
केन्द्रबाट अनुमती ल्याएका थिए । त्यसपछि वीरगञ्जको चर्चित महाविद्यालय ठाकुर राम बहुमुखी
क्याम्पस स्थापनाको सम्पूर्ण प्रबन्ध मिलाई सकेपछि आफ्नै हातले वि।सं। २००९ सालमा शिलान्यास
गरेर विधिवत निर्माण कार्य थाले पछि छोटो अवधिमै पूरा गरेर पठन पाठन चलाएका थिए ९सरावगी,
२०५० ः २८२स गोर्खाली, २०४७ ः ९– १०स द्विवेदी, २०७६ आश्विन २८० । शिक्षाप्रतिको लगाव र प्रेम
नै उनको कर्मपथको सहयात्री र सफलताको कुञ्जी थियो भन्दा अनुपयुक्त हुँदैन ।
नेपालमा राणा विरोधी आन्दोलनको पृष्पठभूमि तयार गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका रहेका
खड्गमान सिंह, टंकप्रसाद आचार्य जस्ता अग्रज राजनीतिज्ञहरूले परिवर्तन पछिको सरकारमा स्थान
नपाउँदा असन्तुष्ट भएर विरोधमा उत्रिरहेका थिए । नेपाल कम्यूनिष्ट पार्टी र डिल्लीरमण रेग्मी पनि
विरोधका बाटा खोज्न लागि परेका थिए । नेपाल प्रतिको नीति छाड्न नचाहेको भारत पनि नेपालमा
भएको परिवर्तन आफ्नै अग्रसरता र सहयोगमा भएको मान्यता स्थापित गरेरै पनि फाइदा उठाउन
लागि परेको थियो ९पुष्पलाल, २०५३ ः ७०० । काँग्रेसको प्रभाव नघटाउँदासम्म प्रभाव विस्तार गर्न
नसकिने ठानेका यी सबै नेता एवं दलहरू विविध कुरा र विषय उठाएरै आफ्ना भातृ सङ्गठन,
विद्यार्थी, महिला, किसान मजदुर आदिलाई उठाएर सङ्गठन सुदृढ गर्दै विरोधमा उत्रिए । त्यसै क्रममा
नेपाल प्रजापरिषद, कम्यूनिष्ट पार्टी मिलेर जातिय जनतान्त्रिक संयुक्त मोर्चा नै गठन गरेर राणा–
काँग्रेस सरकार भारतको पिछलग्गु भएको आरोप लगाउँदै विरोधमा उत्रिए ९देवकोटा, २०१६ ः ९७–
९८० । देशकैक्रान्तिकारी धारमा परिणत हुने लक्ष्य लिएको यो मोर्चाले तराइका पिछडिएका क्षेत्र एवं
ग्रामिण परिवेशमा गतिविधि थाले । जसबाट राजविराज, तौलिहवा, सप्तरी, नेपालगञ्ज, जस्ता क्षेत्रमा
अस्थिरता सिर्जनाको सम्भावना देखिन थालेकाले वीरगञ्जको स्थिति नियन्त्रणमा राखेका र तराईका
गाउँबस्तीहरूमा सजिलै भिज्न सक्ने क्षमता देखाइसकेका तेजबहादुर अमात्य वी।पी। एवं गणेशमान
सिंहको रोजाइमा परे । त्यसैले सुरुमा राजविराज सरुवा गरिएका अमात्यले छोटो समयमै त्यहाँको
स्थिति नियन्त्रणमा लिएपछि तौलिहवा पठाइयो ९अमात्य, २०७६ भाद्र २०० । पुग्नासाथ तौलिहवाका
स्थानीय व्यक्ति प्रशासक, सुरक्षा निकाय, नेताहरू आदिलाई भेटेर कार्य थालेका उनले छिटैनै
परिस्थिति नियन्त्रण गरेर कुशल प्रशासकको भूमिका निर्वाह गरि लोकप्रियता नै हासिल गरे ।
द्दद्द
त्यसबखत उनले देखाएको कार्य कुशलताले गर्दा तौलिहवा अन्तर्गतको क्षेत्रमा जातिय सद्भाव कायम
हुने, धार्मिक विवाद र दंगाको स्थिति नै उत्पन्न नहुने अवस्था सिर्जना भएर शान्ति–सुव्यवस्था कायम
भएको कुरा पङ्क्तिकारले भैरहवा क्याम्पसमा प्राध्यापन गर्दा तौलिहवाको स्थलगत अध्ययन क्रममा
स्थानीय बुढापाका राजनीतिज्ञहरूबाट सुन्न पाएको हो ।
नेपालमा पूर्ण परिवर्तन गर्न खोज्दा चीनको साम्यवाद भित्रीने भएकाले क्रमिक परिवर्तन
उपयुक्त हुन्छ भन्ने नीति भारतीय प्रधानमन्त्री नेहरूको थियो । त्यही अनुरूप दिल्ली सम्झौता
स्वीकार्न बाध्य पारेका उनले गठन गराएको राणा–काँग्रेस सरकार सुरुदेखि नै आफ्नो खुट्टामा उभिन
सकेन । यो सरकारका दुवै पक्षहरू एक अर्काका विरोधी भएकाले आपसमा समझदारी कायम गरेर
काम गर्नुका सट्टा एक अर्काको विरोध गर्ने र स–साना विवाद–समस्या आइपर्दा समेत भारतसँग
सल्लाह गर्न जाने गर्न थाले । जसबाट नेपालको राजनीतिमा भारतीय प्रभाव अनावश्यक रूपले बढ्न
गइ काठमाडौंका जनतामा अस्थिरता ल्याउनेदेखि वी।पी। जस्तो नेतालाई उत्तरदायित्व विहिन र
षडयन्त्रकारी भन्ने दोष लगाउने परिस्थिति विकसित भयो ९शाह, सन् १९९० ः २६३ – २६४० ।
अर्कातिर नेहरूकै नीतिले गर्दा परिवर्तन पछिको सरकारमा सहभागी भएका राणाहरूले प्रजातान्त्रिक
विचार, प्रवृत्ति र धारणा स्वीकार्न तयार नभई पुरानै सामन्ती र प्रतिक्रियावादी नीति अनुरूप सक्रिय
भएर राजधानी लगायत देशैभरी अपाm्नो प्रभाव भएका ठाउँहरूमा अशान्तिपूर्ण क्रियाकलाप गराएर
आतङ्कित पार्ने र क्रान्ति विथोल्ने प्रयत्न गराए ९उदास “पोखरेली”, २०५३ ः ३२३० । त्यसबाट मोहन
शमशेरमा पनि नया राजनीतिक र सामाजिक वातावरणमा रहि आपूmलाई त्यही अनुरूप अभ्यस्त गर्दै
लाने अभिलाषा नरहेको स्पष्ट भएकाले उनकै कतिपय समर्थक एवं राणा परिवारकै सदस्यहरूले पनि
साथ नदिई काँग्रेससँग मिल्न जाने स्थिति भयो ९जोशि एण्ड रोज, १९६९ ः ८६० । नेपाली राजनीतिको
यस्तो खिचातानी र प्रवृत्ति माथि नजर राखिरहेका तत्कालिन भारतीय राजदूत सि।पि।एन। सिंह खुलेरै
निस्किइ आन्दोलित विद्यार्थीहरू भड्काउने देखि गृहमन्त्रीको विरोधमा सक्रिय हुने काम भयो ।
जसबाट विकसित वातावरणमा गृहमन्त्री वी।पी। ले राजिनामा दिएपछि राणा–काँग्रेस सरकार पतन
भएर मातृका प्रसाद कोइराला नेतृत्वको सरकार गठनको परिवेश विकसित भयो ।
नेपाली काँग्रेसका अध्यक्ष भए तापनि क्रान्तिकालमा मातृकाप्रसाद कोइरालाले गरेका कार्यबाटै
तेजबहादुर अमात्यले उनलाई रुचाउँदैनथे । २००७ सालको क्रान्ति क्रममा थिरबम मल्लको
शहादतपछि नेतृत्व सम्हालेका अमात्यले वीरगञ्जको खजानाबाट प्राप्त ४५ लाख रूपैयाँ ९अन्य
विभिन्न स्रोतहरूले त्यो रकम ३० लाख, ३५ लाख, ४० लाख रहेको उल्लेख गरेका छन्० वीरगञ्जमा
रहन दिदा लुटपाट हुन सक्ने समेतका कारण देखाएका मातृकाप्रसाद कोइरालाले भारतको दिल्ली
लगेर राजा त्रिभुवनलाई बुझाउने निर्णय सुनाए । वी।पी।, सुवर्ण समेतको उपस्थितिमा उनले सुनाएको
द्दघ
निर्णय विरुद्ध कोही नबोले पछि अगाडि सरेका तेजबहादुर अमात्यले उक्त रकम वीरगञ्जका जनताको
नासो भएकाले अन्त लानै हुँदैन यहि नै राख्नु पर्दछ र यहीको विकास–उन्नतीमा लगाउनु पर्दछ भनी
जिरहकै शैलीमा कुरा राखे ९अमात्य, २०७६ असोज २७० । उनको प्रस्तावलाई तुरुन्तै अस्वीकार गरेका
क्रान्ति कमाण्डर मातृकाले दिल्ली नै लाने भनेपछि अरु नेतृत्व पन्थीहरूले पनि सहमति जनाए ।
परिणाम स्वरूप राजा त्रिभुवनलाई बुझाउन भनी दिल्ली पु¥याइएको उक्त रकम भारत सरकारले सिज
गरेर परिवर्तनपछि नेपाललाई दियो भन्ने कुरा आए तापनि वीरगञ्ज भने कहिल्यै पुगेन । जसले गर्दा
मातृका प्रसाद कोइरालालाई वीरगञ्जका जनताप्रति अनुत्तरदायि ठह¥याएर असन्तुष्ट रहेका तेजबहादुर
अमात्यको उनीप्रतिको धारणा सकारात्मक हुनै सकेन ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । त्यो स्थितिमा
पार्टीका अधिकांश नेता एवं कार्यकर्ताहरूको चाहना–धारणा विपरित मातृकाप्रसाद कोइराला
प्रधानमन्त्री भएपछि राजनैतिक मतैक्यता कायम गर्न नसकेका अमात्यले बडा हाकिम पदबाट
राजिनामा दिएर सुवर्ण शमशेर समेतका नेताहरूसँग परामर्श गर्न पुगे ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०स
गोर्खाली, २०४७ ः १०० । यसप्रकार नेपालको राजनीतिमा हावी हुँदै आएको भारतीय प्रभावले गर्दा
तेजबहादुर अमात्य जस्ता कुशल प्रशासकलाई समेत असन्तुष्टता प्रकट गर्नै पर्ने स्थितिको सामना
गर्नु प¥यो ।
सुवर्ण शमशेरसँग निकटतम सम्बन्ध भएकाले सरसल्लाह गर्न पुगेका तेजबहादुर अमात्यलाई
आफ्नो क्षेत्रमा गएर सङ्गठनात्मक गतिविधिमा लाग्ने सल्लाह दिएर पठाउने काम भयो । उनको
सल्लाह मानेर वीरगञ्ज फर्किहालेका उनले आफ्नो जिल्ला एवं क्षेत्रमै नेपाली काँग्रेसको सङ्गठन
सुदृढिकरणमा ध्यान दिएर काम थाले । आफ्नो क्षेत्रका बारा, पर्साु, रौतहट आदि जिल्लाका गाउँबस्ती
सम्मै पुगेर सङ्गठन विस्तार एवं सुदृढिकरण कार्य गरेका उनले अविश्रान्त यात्रीझैँ काम गरिरहे ।
नेपाली काँग्रेस पर्सा जिल्ला शाखाको अध्यक्ष पदमा रहेर राजनैतिक कार्यदेखि सामाजिक–साँस्कृतिक
स्थिति सुधार्ने अभियानमा लागि परेका यिनले पार्टी केन्द्रको निर्णय र निर्देशनमा आएका र आयोजना
गरिएका प्रत्येक कार्यक्रमहरूमा पर्सा जिल्ला मात्र होइन नारायणी क्षेत्रकै समन्वय गरेर सक्रिय
सहभागिता जुटाउने काम गरे ९गोर्खाली, २०४७ ः १०स श्रेष्ठ २०७६ असोज २६० । पार्टीको
कार्यक्रममा वीरगञ्ज मात्र नभएर नारायणी क्षेत्रकै सहभागिता कम नरहोस्भन्नेमा निकै ख्याल राखेर
काम गर्ने नेता अमात्यले आफ्नै आर्थिक प्रबन्धमा लाने– ल्याउने सम्मकै कार्य गरेकोले २००८ साल
पछिका हरेक कार्यक्रमहरूमा नारायणी क्षेत्रको संलग्नता अत्यधिक भएको विर्सनै नसकेको धारणा
महेश्वरलाई श्रेष्ठबाट सुन्न पाइएको हो ।
राणा काँग्रेस सरकारको पतनपछि प्रधानमन्त्री भएका मातृकाप्रसाद कोइरालाबाट पार्टीको
नीति–निर्णयभन्दा भारतभक्ति र राजभक्तिलाई महत्व दिएपछि शुरु भएको विवाद २००९ साल जेठ
द्दद्ध
१० बाट जनकपुरमा सुरु भएको नेपाली काँग्रेस पाँचौँ अधिवेशनमा नराम्रोसँगै पोखियो । पार्टीभित्र
देखा परेका अनेक घात–प्रतिघात र अन्तर्घातको आम्ने–साम्ने उभिएर पार्टी निष्ठा, प्रतिवद्धता,
राष्ट्रियता र प्रजातन्त्र माथि एकसाथ देखा परेका हाँकहरूलाई स्वीकार गरेका वी।पी। ले त्यस्ता सवै
चुनौतिहरू सामु नेपाली काँग्रेसलाई कहिल्यै झुक्न नदिने संकल्प लिएर सभापति पद सम्हाल्न
लागेका थिए ९बस्नेत, २०६६ ः ४०३० । सुवर्ण शमशेर गणेशमान सिंह, सूर्यप्रसाद उपाध्याय,
गोपालप्रसाद भट्टराई, कृष्णप्रसाद भट्टराई, महेन्द्रनारायण निधी जस्ता नेताहरूद्वारा समर्थित वी।पी।
कोइरालाले जित्ने स्थिति हुँदा हुँदै पार्टी वी।पी। लाई छाडेर सरकार म चलाउँछु भन्ने प्रतिबद्धता व्यक्त
गरेका मातृका प्रसाद कोइरालासमेतबाट मनोनयन दर्ता गरिएको थियो । त्यसपछि शुरु भएको
छलफल र विवादका क्रममा पर्साको प्रतिनिधि बनेर गएका तेजबहादुर अमात्यले सुवर्ण शमशेरको
सल्लाह बमोजिम वी।पी। को पक्षमा उभिएर आफ्नो क्षेत्रका सबैलाई सङ्गठित गरी वी।पी। लाई नै
भोट हाल्न लगाएका थिए ।
नेपाली काँग्रेसको नेतृत्वमा वी।पी। को विजयपछि असन्तुष्ट मातृकाप्रसाद कोइरालाबाट केही
समयपछि राष्ट्रिय प्रजा पार्टी खोलेर सक्रियता थाल्ने र नेपाली काँग्रेसको नीति विपरित काम गर्ने
गरेपछि सुरु भएको विवादले मातृका सरकारकै पतन भयो । त्यसपछि देशमा शाही सर्वोच्चता बढ्ने
क्रम शुरु भएपछि नेपाली काँग्रेसको क्रान्तिकारी समूह पाखा परेर अवसरवादी समूह दरबार निकट
पुग्ने सत्तासुख भोगने स्थिति बन्यो । केन्द्रमा उत्पन्न विवादलाई खासै वास्ता नगरी आफ्नो क्षेत्रमै
खटिरहेका तेजबहादुर अमात्यद्वारा भने सुवर्ण शमशेर समेतका नेताहरूको सम्पर्कमा रहेर
सङ्गठनात्मक गतिविधिमै रमाउने र आवश्यक पर्दा सघाउने कार्यमै लागेर कर्मपथमै रमाउने कार्य
गरिएको थियो । एक सम्पन्न परिवारको सदस्य हुँदाहुँदै पनि देशको समग्र जनजीवनलाई अध्ययन
गरेर अनेकौँ दुःख कष्टका लागि जीवन प्रवाहित गरेका नेता अमात्यले सुवर्ण शमशेरको चाहनालाई
कहिल्यै अस्वीकार गरेनन् ९सरावगि ९स।०, २०५० पौष ः २८२० । आफ्नो क्षेत्रका भूपेन्द्रलाल श्रेष्ठ,
गणेश शरण रावल, भागवत दुबे, मेघराज उपाध्याय, ठाकुरकुमार आदि साथहिरूको सहयोगमा
सङ्गठनात्मक अभियानमै रमाएका उनले बारा, पर्सा, रौतहटलाई काँग्रेसकै गढ बनाउन सकेका थिए
९नेपाली, २०७६ आश्विन २७० । पार्टी सङ्गठन प्रतिको त्यो समर्पण देखेर खुशी भएका सुवर्ण
शमशेरले पनि काँग्रेसलाई सङ्गठित गर्ने अभियानको जिम्मा दिएर आफ्ना विश्वस्त व्यक्ति भएको
प्रमाणित गर्ने काम भयो ।
जनकपुर अधिवेशन पछिका तिन वर्षहरू सङ्घर्ष र आपसी वैमनस्यतामा विताउनु परे पनि
सङ्गठनात्मक सुदृढिकरण र जनचेतना अभिवृद्धिलाई निरन्तरता दिएको नेपाली काँग्रेसले २०१२
सालमा पार्टीको छैठौँ महाधिवेशन वीरगञ्जमा गर्ने निश्चय ग¥यो । ६ लाख क्रियाशिल सदस्यहरू
द्दछ
भएको काँग्रेसको सभापति वी।पी। कोइरालाबाट पार्टीलाई विधिवत समाजवादी पार्टी बनाउने नीति
अनुरूप आयोजित वीरगञ्ज सम्मेलन सुवर्ण शमशेरकै मुरली दरबारमा भएको थियो ९गुप्ता, १९९३ ः
९६स आचार्य, २०६० ः ७३० । जसमा पार्टी नीति “प्रजातान्त्रिक समाजवाद” हुने घोषणा गरेको नेपाली
काँग्रेसले सुवर्ण शमशेरलाई आगामी चार वर्षका लागि पार्टी सभापति चयन ग¥यो । राजासँग
सम्झौताको नीति अवलम्बन गरेरै भए पनि प्रजातन्त्रको संस्थागत विकास गर्न सरकारमा सहभागि
हुने र निर्वाचन नहुँदासम्म सङ्घर्षको नीति नै जारी राख्ने भन्ने धारणा लिएका दुइवटा बलिया समूह
देखिएको उक्त अधिवेशनमा सुवर्ण शमशेर सम्झौतावादी समूहका उम्मेदवार बनेका थिए । सङ्घर्षको
नीतिवाला समूहको नेता गणेशमान सिंह थिए । यसप्रकार देखिएका दुइ समूहमध्ये सुवर्ण शमशेरको
पक्षमा उभिएका तेज बहादुर अमात्यद्वारा आयोजक समितिमा रहेर सम्पूर्ण व्यवस्थापन मिलाउनेदेखि
वी।पी सँगको समन्वयमा सुवर्ण शमशेर पक्षमा अभिमत जुटाउने सम्मका कार्यमा वीरगञ्जका
साथीहरूको टोली लिएर गरेको भागदौड प्रभावकारी भएको सुन्न पाइएको छ ९दुबे, २०७६ असोज
२८स शाह कानु, २०७६ असोज २७० । यसप्रकार गरेको मेहनत सार्थक भएपछि साथीहरूलाई जम्मा
गरेर भोज खुवाएका तेजबहादुर अमात्यले सच्चा कर्मविरकै परिचय दिएको धारणा त्यसबखतका
तरुणहरूले व्यक्त गरेका छन्।
धाराप्रवाह बोल्न सक्ने खुबी र मानिसलाई सजिलै कन्भिन्स गर्न सक्ने क्षमताका धनी
तेजबहादुर अमात्यले वीरगञ्ज लगायत आफ्नो क्षेत्रका सबैजसो तरुण–विद्यार्थी ९नवयुवक०हरूलाई
समेटेर सङ्गठन बनाएका थिए ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । जिल्ला स्तरमै घुम्ने, काम गर्ने र
रमाउने बानीले गर्दा राष्ट्रिय राजनीतिमा आउन नचाहने अमात्यले जहाँ रहे पनि आफ्नो समूहका
साथीहरूलाई सूचना पु¥याउने, काम लगाउने, सहयोग लिनेएक मजबुत संयन्त्र निर्माण गरेका थिए ।
जसबाट तयार भएको सङ्गठनलाई समाज कल्याण र प्रजातन्त्रको संस्थागत विकासमा प्रयोग गरेका
उनले राजा महेन्द्रलाई चुनाव गराउन बाध्य पार्ने नेपाली काँग्रेसको भद्रअवज्ञा आन्दोलन ९सत्याग्रह०
का क्रममा वीरगञ्जमा आयोजित कार्यक्रमहरूलाई राजधानीकै तुलनामा प्रभावकारी बनाएका थिए ।
सत्याग्रह आन्दोलन प्रभावकारी बनाउन सुवर्ण शमशेरलाई वीरगञ्ज क्षेत्र ९बारा, पर्सा, रौतहट
र चितवन० को इन्चार्ज तोकिए पछि वीरगञ्ज प्रचार विभाग मार्फत् सक्रिय भएका तेजबहादुर
अमात्यले तयारी कार्य तिब्र बनाए । २०१४ साल मार्ग २२ गतेदेखि देशव्यापी सत्याग्रहको व्यापक
तयारी भएको जनाएर आमसभाहरूमा भाग लिन सबैलाई अनुरोध गर्दै आन्दोलन सफल पार्न
स्वयंसेवक सूचीमा नाम लेखाई तयार हुन अनुरोध गरेको सिमरौचल प्रचार विभागले मार्ग २२ लाई
चुनाव पूण्य तिथि नै घोषणा गरको छ ९आचार्य, २०६० ः परिशिष्ट २४० । जनताका घरघर घुमी
सबैलाई चुनाव र सत्याग्रहबारे अवगत गराउने स्थानीय नेता एवं कार्यकर्ताहरूको प्रयासले गर्दा
द्दट
वीरगञ्ज क्षेत्रमा २ हजार सत्याग्रहीहरू भर्ना हुने, २० हजार जतिले हस्ताक्षर बुझाउने स्थिति
भएपछि मंसिर २२ गते विहान ११ बजे सुवर्ण शमशेरको नेतृत्वमा निस्केका सत्याग्रहीहरूले
वीरगञ्ज गोश्वारा कचहरीको सँगै सत्याग्रह सुरु गरे ९आचार्य, २०६० ः ७९० । दुइ घण्टा पुलिस
गिरफ्तारमा विताएका सुवर्ण शमशेर समेतका नेताहरूबाट मंसिर २४ गते वीरगञ्ज मिना बजारमा
आमसभा गरेर भाषण गर्दै ६ महिनाभित्र आमचुनाव गरियोस्भने माग गरे । त्यसक्रममा अनेकौँ पर्चा
एवं सत्याग्रह बुलेटिन प्रकाशन गरेर सत्याग्रहका कार्यक्रम, जनसहभागिता, सफलता आदिबारे
जवनस्तरमै सुचना प्रवाह गरेको वीरगञ्ज जोन नेपाली काँग्रेसले महत्वपूर्ण काम गरेको देखिन्छ ।
वीरगञ्जको राजनीतिमा २००७ सालदेखि २०२२ साल चैत्र २८ गते सम्मको अवधिमा अविश्रान्त
यात्रीको रूपमा खटेर काम गर्ने तेजबहादुर अमात्य रहेको स्वीकारोक्ति सबैतिरबाट भएको अवस्थामा
वीरगञ्ज सत्याग्रहबारे उल्लेख गर्नेहरूले कहिँकतै उनको नाम लेखेको पाइँदैन । सुवर्ण शमशेरका
अत्यन्त विश्वासपात्रका रूपमा अन्तिम साससम्मै खटेका उनले त्यसबखत सहयोग पु¥याएको तथ्य
वीरगञ्जमा सम्पन्न कार्यक्रमहरूबाटै अनुमान लगाउन सकिन्छ । तसर्थ प्राप्त सामग्रीहरूका आधारमा
थप अनुसन्धानको आवश्यकता देखिन्छ ।
नेपाली काँग्रसको भद्रअवज्ञा आन्दालेनकै परिणामस्वरूप चुनावको तिथि तोकेका राजा
महेन्द्रबाट सुवर्ण शमशेरको नेतृत्वमा चुनावी सरकार गढन गरेपछि देशैभरी चुनावी चहल पहल शुरु
भयो । आफ्ना साथी सुवर्ण शमशेर क्षेत्र नं। ५३ वारापूर्व पर्साबाट चुनाव लड्ने भएपछि उनलाई
अत्यधिक मतले जिताई छाड्ने नीति लिएका तेजबहादुर अमात्य सक्रिय भए । २००७ सालको
क्रान्तिमा नेपाली काँग्रेसकै सदस्य भएर महत्वपूर्ण कार्य गरेको र पछिका दिनहरूमा सामाजिक कार्यमै
रमाएर जिल्लामा निकै लोकप्रिय भएको आफ्नै भाई दोलेन्द्र बहादुर अमात्य पनि त्यही क्षेत्रबाट
चुनाव लड्न लागेको थाहा पाएपछि समझदारी कायम गरेर सुवर्ण शमशेरलाई विजयी बनाउन
तेजबहादुर अमात्यले खेलेको भूमिका बारे उनकै जेठा ज्वाइँले दिएको जानकारीलाई संक्षेपमा उल्लेख
गर्ने काम भएको छ ।
सुवर्ण शमशेरलाई क्षेत्र नं। ५३ पर्साबाट सकेसम्म निर्विरोध बनाउने सोच लिएका तेजबहादुर
अमात्य आफ्नै भाई दोलेन्द्र बहादुर अमात्य त्यहाबाट चुनाव लड्न थालेको थाहा पाए पछि झसंग
भए । २००७ सालको क्रान्तिमा गरेको महत्वपूर्ण कार्य र त्यसपछिका सामाजिक कार्यबाट जिल्लामा
दोलेन्द्रको छवि राम्रो थियो । वीरगञ्जकै स्थानीय र समाजसेवी डिठ्ठा ललितबहादुर अमात्यको
छवीसमेतबाट समाजले रुचाएका दोलेन्द्र खडा भएमा सुवर्ण शमशेरको विजय सुनिश्चित हुनै
सक्दैनथ्यो । त्यो स्थितिमा सुवर्णको पक्षमा देखिएका तेजबहादुर अमात्यले भाइ दोलेन्द्र बहादुरलाई
भेटेर तिमी चुनाव नलड, सुवर्णजीलाई छाडिदेउ बरु तिम्रो कुनै शर्त वा कन्डिसन छ भने भन्
द्दठ
भनेपछि घरायसी एवं पार्टीभित्र छलफल शुरु भयो । क्रान्तिपछि केही नीतिगत बेमेल भएकाले
पार्टीगत राजनीति छाडेर सामाजिक कार्यमा लागेका दोलेन्द्र बहादुर अमात्यबाट नेपाली काँग्रेसले
अपर हाउसमा मनोनित गर्छु भने सुवर्णका पक्षमा चुनाव छाड्ने शर्त राखे । त्यसलाई सुवर्ण
शमशेरले मानेपछि तेजबहादुर अमात्यका दुइभाइ बीच सम्झौता भएपछि सुवर्ण शमशेर क्षेत्र नं। ५३
बाट अत्यधिक मतले विजयी भए । तर चुनावपछि सभापति वी।पी। बाट दोलेन्द्र बहादुरलाई अपर
हाउसमा लान आनाकानी गरिए तापनि सुवर्ण शमशेरले बचन दिएर सम्झौता गरेको भन्दै त्यस्तो
नभए क्याविनेट बाटै राजिनामा गर्छु भनेपछि मात्र वी।पी। दोलेन्द्रलाई अपर हाउसमा लान माने ९
राजभण्डारी, २०७६ भदौ २०० ।
सङ्गठनात्मक गतिविधिमा लागेर आफ्नो क्षेत्रलाई सङ्गठित गरेर प्रभाव क्षेत्र नबनाउँदासम्म
राष्ट्रिय राजनीतिमा सफल भइदैन भन्ने नीति अनुरूप सक्रिय तेजबहादुर अमात्यद्वारा चुनावबाट
निर्वाचित सरकार गठन भएपछि पनि स्थानिय राजनीतिलाई बलियो बनाउने प्रयासलाई नै निरन्तरता
दिने काम गरे । जसबाट सङ्गठन बलियो हुँदै गएको स्थितिमा शक्तिशाली राजा बन्न चाहेका
महेन्द्रबाट जननिर्वाचित सरकार भंगगरि संसदीय व्यवस्था नै समाप्त गरिएपछि पुनः सङ्घर्षपथ
चुनेका तेजबहादुर अमात्यले गरेका कार्यलाई अर्को शीर्षकमा विश्लेषण गरिने छ ।
सशस्त्र सङ्घर्षको सञ्चालन र शहादतः
नेपालको राजनीतिमा प्रभुत्व कायम राख्न चाहेका राजा महेन्द्र शुरुदेखि नै कम्यूनिष्ट र काँग्रेस
बीचको दूरी बढाइ दिएर फाटो पार्ने कार्यमा लागेका थिए । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका महासचिव
केशरजङ्ग रायमाझिलाई प्रभावमा पारेर आफ्नो पक्षमा ल्याएका उनले काँग्रेस बाहेकका राजनैतिक
दलका नेताहरूको मुटु छाम्ने देखि काँग्रेसभित्र स्वार्थी र महत्वाकांक्षी केही नेताहरूलाई हात लिएर
षडयन्त्रको जाल बुन्दै थिए । भित्रभित्रै सबै तयारी गरेका राजाले भारतीय प्रधान सेनापति जनरल
चिमैया एक हप्ते सरकारी भ्रमणमा आएर सौराहामा पुगेको, उप–प्रधानमन्त्री सुवर्ण शमशेर नीजि
कामले कलकत्ता गएको अवसरमा अत्यधकि प्रचारसाथ सुरु भएको नेपाल तरुण दलको उद्घाटन
कार्यक्रममा विश्वका विभिन्न देशका प्रतिनिधि मण्डलले भाग लिएको स्थितिमै संविधानको धारा ५५
प्रयोग गरि सेनाको सहायतामा प्रधानमन्त्री लगायत सरकारका सदस्य एवं राजनेताहरूलाई खोजि
खोजी गिरफ्तार गरे ९मरहठ्ठा, २०७५ ः १०३– १०४० । नेपालका लागि दलिय व्यवस्था अफाप सिद्ध
भएको घोषणा सँगै निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था स्थापना गरेका उनले प्रधानमन्त्री लगायतका
नेताहरूलाई बन्दी बनाएर देशैभरी अमानुािष्क दमनको स्थिति कायम गरि आफ्नो प्रभुत्व स्थापना
गर्ने प्रयास थाले ।
द्दड
सकेसम्म राष्ट्रिय राजनीतिका कार्यक्रमहरूमा नआउने स्वभावका तेजबहादुर अमात्यको
आफ्नो क्षेत्रका हरेक गतिविधिहरूमा सहभागिता जनाउने र समय पाएमा घर– परिवारसँग बसेर
रेडियो सुन्ने वानी थियो ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । वीरगञ्ज क्षेत्रका प्रतिनिधि –
पर्यवेक्षकहरूलाई काठमाडौं पठाएपछि २०१७ साल पौष १ गतेका दिन घरमै बसेर रेडियो सुन्दै थिए ।
त्यसै क्रममा काठमाडौं थापाथलमिा आयोजित तरुण दलको कार्यक्रममा सैनिक हस्तक्षेप भएर वी।पी।
लगायतलाई गिरफ्तार गरि सिंहदरबार पु¥याइएको, काठमाडौंका सडकहरूमा सेनाको गस्ति सुरु
भएको आदि समाचार आयो । जसबाट राजाले हस्तक्षेप गरेको र सत्ताहातमा लिएको बुझेपछि
नेपालभित्र बस्नु खतरापूर्ण छ भन्ने निष्कर्षमा पुगिहालेका उनी तुरुन्तै घर पछाडिको बाटो निस्केर
रक्सौल तर्फ लागे ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । त्यसप्रकार तुरुन्त निर्णय गरेर हिँडिहालेको आधा
घण्टा पछि नै घर घेराहाल्न आएका प्रहरीहरूले सारा घरको खान तलासि लिएर काम गर्नेदेखि
परिवारका सदस्यहरूलाई केरकार गरेको कुरा परिवारका सदस्यहरूले बनाएका थिए ।
तेजबहादुर अमात्यको जोडबलबाट राष्ट्रिय सभा सदस्य ९सांसद० भएका भाइ दोलेन्द्र बहादुर
अमात्य भने त्यसबखत सामाजिक संस्थाको कार्यक्रम लिएर जीतपुर गाउँमा गएका थिए । त्यसको
जानकारी पाउँनासाथ प्रहरीहरूले जीतपुरबाटै पक्रेर बन्दी बनाई ५ वर्ष सम्मै थुनेको थियो ९
राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । त्यस्तो स्थितिमा उम्केर रक्सौल पुगेका तेजबहादुरले वीरगञ्जका
साथीहरूलाई खबर गरेर रक्सौल बोलाउने, घरबाट आवश्यक सरसामान खर्च आदि झिकाउने काम
गरेपछि सुवर्ण शमशेरलाई भेट्न कलकत्ता जाने विचार गरे । केही दिन चूप लागे पनि भागेर लुकेर
भारत पुगेका नेता–कार्यकर्ता समेतका साथीहरूको दबाबमा केह ीगर्न अग्रसर भएका सुवर्ण शमशेरले
आफ्ना निकटस्थहरूसँगको परामर्श पछि उचित निर्णय गर्न पटना सम्मेलन बोलाए । नेपालभित्र
पार्टी निकायहरूलाई खबर गरेर आवश्यक निर्णयका साथ आउन भनेका सुवर्ण शमशेरले पटना
सम्मेलनको सबै चाँजोपाँजो मिलाउने जिम्मा तेजबहादुर अमात्यलाई दिएको कुरा पारिवारिक
सदस्यदेखि राजनैतिक– सामाजिक व्यक्तित्वहरूबाट थाहा हुन आएको छ ।
प्रजातन्त्रका लागि शिरमा कात्रो बाँधेर घर–परिवार, श्रीसम्पत्ति छाडेर भारतको निर्वासन रोजेका
तेजबहादुर अमात्य जस्ता साथीहरूलाई सङ्गठित गर्न पटना सम्मेलन बोलाएका सुवर्ण शमशेरले
भारतीय नेतृत्व समेतलाई भेटेर नीति निर्माण गरे । त्यसपछि तेजबहादुर अमात्य समेतको पहलमा
प्रबन्ध मिलाएपछि २०१७ साल माघ १२ गते शुरु भएको पटना सम्मेलन १३ गतेसम्म चल्यो ।
भूमिगत रूपले देशभित्र एवं बाहिरबाट आएका नेता–कार्यकर्ताहरूको उपस्थितिमा सम्पन्न पटना
सम्मेलनले देशमा प्रजातन्त्र पुनस्र्थापना गर्नै पर्ने निर्णय ग¥यो आफ्ना सभापति वी।पी। कोइराला
राजाको बन्दी भएकाले आवश्यक निर्णय गर्नका लागि सुवर्ण शमशेरलाई नेपाली काँग्रेसको कार्यवाहक
द्दढ
सभापति बनाउने काम ग¥यो ९सापकोटा, २०६८ २७स श्रेष्ठ, २०७६ असोज २६० । त्यसपछि नेपाली
जनताको कठोर परिश्रम र बलिदानबाट प्राप्त प्रजातन्त्रलाई अपहरण गर्न नदिइने घोषणा गरेर
सङ्घर्ष गर्ने नीति अनुरूप सुवर्ण शमशेरलाई सम्पूर्ण अधिकार प्रदान गर्दै सङ्घर्षका नीति कार्यक्रम
निर्धारण जिम्मा लगाएर सम्मेलन समापन गरिएको थियो ९आचार्य, २०६ ः ९६स अधिकारी, २०५९ ः
१५४– १५५० ।
पटना सम्मेलनको निर्णयपछि सङ्घर्षका गतिविधि शुरु गर्न लागिहालेका तेजबहादुर अमात्यद्वारा
रक्सौलमा डेरा–डण्डा जमाएर आफ्नो क्षेत्रका साथीहरूदेखि राजनैतिक कार्यकर्ताहरूसम्मलाई
परिचालन गर्न थाले । त्यसबखत कलेजमा अध्ययनरत बहुअरी पर्सा निवासि युवक राजेश्वर दुबेलाई
भेटेर पिता ललितबहादुर अमात्यसँगबाट सामान ल्याइदेउ भनि एक चिठि दिएर पठाए । आफ्ना दाजु
भागवत दुबेसमेत रक्सौलको घरमा बसेर आन्दोलन तयारीमा लागेका थाहा पाएका राजेश्वरले पनि
हुन्छ भन्दै साइकल चढेर वीरगञ्जपुगि ललित बहादुर अमात्यलाई तेजबहादुरको पत्र दिए । पत्र
हेर्नासाथ भित्र पसेर एउटा पेस्तोल लिएर आएका ललितबहादुर अमात्यले कसरी लान्छौ भन्दै दिएपछि
साइकलको क्यारियरमा रहेको लुङ्गिमा लपेटेर अगाडिको हेन्डिलमा झुण्ड्याएका राजेश्वरले अर्कोतिर
ट्रान्जिस्टर अर्थात्रेडियो झुण्ड्याएर सरासर मुलबाटोबाटै रक्सौल पुगि तेजबहादुर अमात्यलाई जिम्मा
लगाए ९दुबे, २०७६ असोज २८० । सदाजसो साइकलबाटै आवत–जावत गर्ने हुँदा सिमाका प्रहरीदेखि
भन्सार गार्ड–कर्मचारीले राम्रोसँग चिनेका राजेश्वरलाई त्यसदिन पनि सिमाका प्रहरीहरूले सदाझै
रोकेर कुराकानी गर्दा निडरतनासाथ सामान्य रूपमै प्रस्तुत भएर सिमापार गरेको उल्लेख गरेका थिए

पार्टीको आदेश पाएपछि वीरगञ्जमा विभन्नि विरोधका स्वरहरू उजागर गराउने कार्य गर्न
थालेका तेजबहादुर अमात्य सक्रियतासाथ लागे । मेघराज उपाध्याय, भागवत दुबे जस्ता साथीहरू
रक्सौलमै रहेको र भूपेन्द्रलाल नेपाली, दिलेन्द्र ९दोलेन्द्र० बहादुर अमात्य, माधवलाल श्रेष्ठ, एम।वि।
शाही, गणेश रावत, रामचन्द्र कुशवाह, आत्मराम ओझा आदि नेपालकै जेलमा रहेको अवस्थामा
वीरगञ्जकेन्द्रित कार्यक्रम शुरु गराएका तेजबहादुर अमात्यको कार्यकुशलताले गर्दा ठाउँ ठाउँमा
विरोधसभा, कोणसभा सम्पन्न गर्नेदेखि बम विष्फोटन गराएर प्रशासन एवं सुरक्षाकर्मीहरूलाई
तर्साउने काम भयो ९दाहाल, बिकेडी सं। ९२०७२० ः २६७स दुबे, २०७६ असोज २८० । देशव्यापी रूपमै
थालिएका यस्ता कार्यलाई राजविद्रोहको संज्ञा दिएको पञ्चायती सरकार चरम दमनमा उत्रियो ।
जसबाट अहिंसक आन्दोलन चलाउन नसकिने प्रष्ट भएकाले नेपाली काँग्रेसले प्रस्तावित सत्याग्रह–
शान्तिपूर्ण आन्दोलन परित्याग गरेर सशस्त्र सङ्घर्षको बाटो रोजी महामन्त्री परशुनारयाण चौधरी
मार्फत घोषणा नै गराइएको थियो ९अधिकारी, २०५९ ः १६०० । त्यसपछि हिंसात्मक सङ्घर्ष
घण्
व्यवस्थित बनाउन वा चलाउन आवश्यक तयारी थालेको नेपाली काँग्रेसले नेपाल–भारत सिमा क्षेत्रका
नक्सलवाडि, फारवेशगञ्ज, दरभंगा, रक्सौल, नरकटियागञ्ज, गोरखपुर, बलरामपुर र सुदूरपश्चिम
गरि ८ वटा क्याम्प एवं शाखा कार्यालय कायम गरेर विभिन्न व्यक्तिहरूलाई नेतृत्व तोकेर आ–
आफ्नो क्षेत्रका कार्यक्रमको जिम्मा दिने क्रममा तेजबहादुर अमात्यलाई रक्सौल शाखाको नेतृत्व
जिम्मा लगाएको भेटिन्छ ९अधिकारी, २०५९ ः १६१० । जसबाट उत्साहित भएका तेजबहादुर अमात्यले
मेघराज उपाध्याय, भागवत यादव, भागवत दुबे, कनकमान शाक्य आदि साथीहरूको सहयोगमा
रक्सौल क्याम्प व्यवस्थित गरि सशस्त्र सङ्घर्ष प्रभावकारी बनाउने उपाय खोज्दै आफ्ना
सङ्गठनात्मक सुत्रहरू परिचालन गर्ने तर्फ लागे ।
पटना सम्मेलनको लगत्तै नेपालभित्र सङ्घर्ष सञ्चालनका लागि विभाजन गरिएको तीन क्षेत्र
अन्तर्गतका अधिकार कायमै राखि नेपाल–भारत सिमाका प्रमुख ८ शहरहरूमा शिविर कायम गरेको
नेपाली काँग्रेस हतियार व्यवस्थापनतर्फ लाग्यो । सुवर्ण शमशेरको आर्थिक व्यवस्थापनमा नेपाल–
भारतका सिमानाका जंगलदेखि भारतका विभिन्न ठाउँहरूमा टाइम बम एवं शक्तिशाली पटाका बम
निर्माण गर्ने कारखाना सञ्चालन गरेपछि मुक्ति सेनालाई तालिम दिने ठाउँ पनि चयन गरियो ९गौतम,
२०६१ ः ७७ं । मध्य नेपालको तराइदेखि राजधानी र आसपासका क्षेत्रको जिम्मेवारी पाएर सशस्त्र
सङ्घर्षका गतिविधि प्रभावकारी बनाउन चाहेका तेजबहादुर अमात्यले रक्सौल क्याम्पकै तेस्रो तलामा
बम एवं शक्तिशाली पटाका बनाउने कारखाना चलाएर तयारी गर्न थाले ९राजभण्डारी, २०७६ भदौ
२०० । राजधानी काठमाडौं एवं आसपासको क्षेत्रदेखि मध्य तराईका क्षेत्रमा सङ्घर्षका गतिविधि
सञ्चालन गर्ने जिम्मेवारी पाएका तेजबहादुर अमात्यले वीरगञ्जमा छिटफुट बमकाण्ड गराएर सशस्त्र
गतिविधि थालेको जनाउ दिएर अन्य गतिविधिको तयारी तर्फ लागे ।
नेपाली काँग्रेसले सशस्त्र सङ्घर्षका लागि शशी शमशेरलाई चिफ कमाण्डर राखि कञ्चन
शमशेर राणा कृष्ण विक्रम शाह, क्याप्टेन पि।बि। बस्नेत, क्या। खुमबहादुर मगर, मेजर थामे, कणेल
डि।बी। राई र मकर बहादुर स्वाँरलाई उनका सहयोगी बनाएर विभिन्न शिविरहरू हेर्ने जिम्मा दिएको
थियो ९अधिकारी ९शास्त्री०, २०५८ ः ३८०– ३८२० । ठाउँ ठाउँमा गठन गरिएका मुक्ति सेनाहरूलाई
छापामार युद्ध लगायतका तालिम दिन भनी पि।एस। मल्ल र कैलाश नामक अवकाश प्राप्त भारतीय
सैनिक अफिसर पठाईदिएका नेहरूले उनीहरूमार्फत् नै निगरानी राखेको सम्भावना छ । यसप्रकार
तयारी गरेपछि सशस्ञ सङ्घर्षका लागि केही नीति नियम बनाएर हान र भागको रणनीति अनुरूप
गुरिल्ला आक्रमण गरि नेपालको प्रशासन यन्त्रलाइ नै पंगु बनाएर राजालाई पार्टीसँग सम्झौता गर्न
बाध्य पार्ने उद्देश्य अवलम्बन गरिएको पाइन्छ ९अधिकारी, २०५९ ः १६२० । यसप्रकार सत्ता पक्षमाथि
आक्रमण गर्ने निर्णय गरेपछि प्राप्त निर्देशन अनुरूप २०१८ साल कार्तिक २६ गते क्रान्ति दिवशका
घज्ञ
दिन सुरु भएको सशस्त्र सङ्घर्ष ओखलढुंगा, दिक्तेल, ऐसेलुखर्क, रामेछाप, ताप्लेजुङ, पाँचथर, पूर्वी
तराई, गुल्मी, अर्घाखाँची, बैतडी, चितवन, काठमाडौं आदि अनेक ठाउँहरूमा फैलियो ९उपाध्याय,
२०७६ ः ८९० । पुलिसचौकीदेखि प्रशासकिय निकायहरूसम्म आक्रमण एवं तोडफोड गर्ने, आगो
लगाउने, सरकारी सम्पत्ति एवं हातहतियारहरू लुट्ने कार्य गरेका आन्दोलनकारहिरू सशक्तताका साथ
अघि बढ्न थाले । सङ्घर्षको घोषणादेखि नै कमाण्डर इन चिफ निरशमशेर समेतका व्यक्तिहरूसँग
राय बुझेर विद्रोह दमनका लागि सेना उतारेको राज्य पक्षले हरेक गतिविधिका लागि छुट दियो ।
जसले गर्दा कतिपय ठाउँहरूमा सरकारी दमनका रक्तरंजित घटनाहरू भएर विद्रोहीहरूको हत्या पनि
हुन गएको थियो ।
सशस्त्र सङ्घर्षको उक्त अवधिमा तेजबहादुर अमात्य एवं सरोजप्रसाद कोइरालालाई जिम्मा
दिइएका क्षेत्रमा सबैभन्दा चर्चित, विवादास्पद घटनाहरू घटेको पाइन्छ । पुल पुलेसा तोडने, चौकी
जलाउने–भत्काउने कार्यक्रमहरूबाट राजा टसमस नहुने धारणाका पक्षपाती दुवै नेताहरू राजधानी र
त्यसको आसपासका क्षेत्रदेखि महत्वपूर्ण केन्द्रहरूमा आक्रमण गर्ने र राजाकै कार्यक्रमदेखि गाथसम्मै
क्षति पु¥याउन अग्रसर हुनेतर्फ लागे । जनकपुरदेखि भैरहवासम्मको तराई क्षेत्र काठमाडौं उपत्यका,
नुवाकोट, काभ्रेसम्मकै क्षेत्रमा गतिविधिको जिम्मा पाएपछि रक्सौलमा डेरा डण्डा जमाएर बसेका
तेजबहादुर अमात्य सुरुदेखि नै आक्रमक रूपले बढे । काठमाडौंका तरुणहरूदेखि पार्टीका
नेताहरूसम्मले सरसल्लाह गरेर कार्यक्रम बनाएका उनले सुन्दरीजल पावर हाउसलाई विष्फोटक
पदार्थ प्रयोगबाट उडाएर सारा काठमाडौं अन्धकार बनाएर वी।पी। लाई छुटाउने, काठमाडौं
उपत्कयामा तोडफोड गर्ने, राजधानीका महत्वपूर्ण पुलहरू, सरकारी कार्यालयहरू, पावरहाउस, रेडियो
स्टेशन, आकाशवाणी, विमानस्थलको टावर आदि महत्वपूर्ण ३० ठाउँलाई एकैदिन एकै समयमा
उडाउने योजना अनुसार प्रशस्तै विष्फोटक पदार्थहरू सहित पठाएका थिए ९अधिकारी, २०५९ ः १६३–
१६४० । नेपाली काँग्रेसका मानिसहरूमाथि निगरानी गरिरहेको राज्य पक्षले विभिन्न ठाउँमा प्रयोग गर्न
तयार भएका, लुकाएर राखेको ठाउँबाट नै विष्फोटक पदार्थहरू सहित मानिसहरू पक्रेर मुद्दा चलाउँदै
आजन्म कैद सजाय तोकेको पाइन्छ ।
तेज बहादुर अमात्यको व्यवस्थापन र निर्देशनमा भएको अर्को महत्वपूर्ण एक्सन भरतपुरको
सङ्घर्ष थियो । भरतपुरमा आक्रमण गर्न चाहेका बखानसिंह गुरुङले नर्कटियागञ्ज क्याम्पमा बसेर
बनाएको योजना उपयुक्त ठानेका नेताहरूले कलकत्ता हेड क्वार्टरलाई जानकारी पठाए । त्यसपछि
योगप्रसाद उपाध्यायलाई नर्कटियागञ्जमा पठाएपछि बनाइएको योजना अनुसार पठाइएका मुक्ति
सेनाको टोलीद्वारा २०१८ साल माघ २४ गते माडि बघौडा चौकी कब्जा गर्दै बढेपछि कुटनैतिक
अभियानसमेत चालेर माघ २६ गते सजिलै चितवनमा कब्जा जमाएको थियो ९अधिकारी ९शास्त्री०ं,
घद्द
२०५८ ः ४२३–४२४स अधिकारी, २०५५ ः ४५८० । त्यसपछि दुई दिनसम्म चितवनमाथि कब्जा
जमाएका मुक्तिसेनाले राजधानीबाट सरकारी सेना आउन नसकोस भनी अपनाएका उपाय र गरेका
कार्यहरू सफल नभएकाले भक्तविर राणाको नेतृत्वमा आएका सेनाले भरतपुर फिर्ता लिएर
जगतप्रकाशजंग शाह लगायतका धेरै क्रान्तिकारीहरूलाई पक्रेर अमानवीय रूपले हत्या गरेको धारणा
उल्लेख पाइन्छ ९अधिकारी, २०५९ ः १६६–१६९स अधिकारी ९शास्त्री०, २०५८ ः ४२४–४२८० । क्रान्ति
मोर्चामा हिँडेका पतिलाई सफलताको कामना सँगै रातो टीका लगाएर विदा गरेकी रश्मि शाहले उक्त
काण्डको समाचार पाएपछि अन्न जल त्यागेर निराहार बसी प्राण त्यागेको दर्दनाक घटना समेत
जोडिएको भरतपुर काण्डबारे कलम चलाउनेहरूले त्यस क्षेत्रकै कमाण्डरको संलग्नताबारे केही
उल्लेख गरेको भेटिंदैन । मध्ये क्षेत्रमा सङ्घर्ष प्रभावकारी बनाउन लागि परेका तेजबहादुर अमात्यका
पारिवारिक स्रोतहरूले भरतपुर काण्ड पनि उनकै व्यवस्थापनमा भएको उल्लेख गरेको आधारमा थप
अध्ययनको आवश्यकता देखिन्छ ।
सानातिना कार्यक्रमहरूले राजालाई प्रभाव पार्न नसक्ने ठानेका तेजबहादुर अमात्यले राजा
महेन्द्रद्वारा थालेको तराई भ्रमणको कार्यक्रममा आक्रमण गरेर विथोल्न सके जनतामा राजा र
प्रचायती व्यवस्था प्रति सहानुभूति नजाग्ने ठानेपछि सरोजप्रसाद कोइरालासँग सल्लाह गरे ।
क्रान्तिकारी सोचका दुवैतरुणहरूले गरेको सल्लाहको अन्तमा राजाको भ्रमणलाई केन्द्र बनाएर ठुलै
काम गर्ने सोच बनाएपछि कलकत्तातर्फ लागे । कलकत्तामै बसेर विगतका कार्यबाट जनता सन्तुष्ट
नरहेको देखाएर चुनौती दिन राजामाथि नै बम हान्ने योजना बनाएका दुवै क्रान्तिकारीहरू फर्केर
दरभङ्गा आएरपछि पार्टी महामन्त्री परशुनारायण चौधरीसँग बसेर छलफल गरेपछि मात्र अन्तिम
निर्णय गरेका थिए ९गौतम, २०७१ ः २३८० । त्यसबखत बनाएको योजनाबारे जानकारी दिएर
कोडनामबाट सुवर्ण शमशेरलाई पत्र लेखेका परशुनारायण चौधरीले आवश्यक स्रोत समेतको माग गर्दै
प्रभावकारीता नै प्रस्ट पारेको र राजाको भ्रमण कार्यक्रम विथोलने र जनअसन्तुष्टता देखिने गरि
कार्यक्रम बनाउन र कार्यान्वयन गर्न जिम्मा दिएको थाहा हुन्छ । त्यसका आधारमा राजा महेन्द्रले
भ्रमण गर्ने विराटनगरदेखिका तराई क्षेत्रहरूमा पुलपुलेसा भत्काउनेस्वागतद्वारहरू भत्काउने–जलाउने
काम गरेपछि जनकपुरमा बम हान्ने निर्णय गरेर तयारी गरेका थिए ९गौतम, २०७१ ः २३८– २४०० ।
सरोज कोइरालाको नीति र कार्यशैलीले गर्दा पूर्ण रूपेण आन्दोलित र प्रभावित तराईका जिल्लाहरूको
भ्रमण थालेका राजालाई सवक सिकाउने निश्चय पछि रक्सौल स्थित क्याम्पकै कारखानामा बम
तयार गराएका तेजबहादुर अमात्यले सरोजप्रसाद कोइरालालाई बम दिएको कुरा तेजबहादुरकै जेठा
ज्वाइँबाट थाहा भएको हो ९राजभण्डारी, २०७६ भदौ २०० । बेनी बहादुर कार्कीबाट सो कुरा थाहा
पाएको बताउने राजभण्डारीलेराजामाथि बम हान्ने कार्यक्रम बनरे तेजबहादुरले बम दिने समाचार
घघ
कलकत्ता पुगेपछि केन्द्रीय तहको निर्देशनमा बेनीबहादुर कार्की दौडेर रक्सौल आइपुगेको तर
त्यसबेलासम्म बम पठाई सकिएकोले केही गर्न नसकेको स्थितिमा जनकपुरमा बम पड्किएको उल्लेख
गरेका छन्।
तेजबहादुर अमात्यका जेठा ज्वाइँ भूतपूर्व राजदूत पुष्करराज राजभण्डारीको यो दावी तत्कालिन
दस्तावेज एवं इतिहाससँग भिडाउँदा सत्य देखिंदैन । राजाको आगमनमा कार्यक्रम बनाइएको र
उपयुक्त हुन्छ भन्ने विवरण महामन्त्री परशुनारायण चौधरीले सुवर्ण शमशेरलाई जानकारी दिएको र
अनुमति पाएर मात्र एक्सन भएको इतिहासका अध्येता राजेश गौतमले परशुनारायण चौधरीको पत्र
सहितका सामाग्रीहरूका आधारमा विश्लेषण गरिसकेको हुँदा राजालाई बम हान्न लागेको समाचार
पाएपछि बेनीबहादुरलाई बम नदिनु भन्न पठाए होलान् जस्तो लाग्दैन । तसर्थ यसबारे थप
अनुसन्धानको आवश्यकता पर्दछ ।
२०१८ साल माघ ९ गतेको जनकपुर बम काण्डको भोलि पल्ट जनकपुर बमकाण्डमा सहभागि
भएर रातारात फर्किएका दलसिंह थापा मगर एवं दुःखा सहानी वीरगञ्जको बडाहाकिम निवासलाई
ध्वस्त पार्ने लक्ष्य अनुरूप बम प्रहार गरेर भाग्दा पक्राउ परि काठमाडौं पु¥याएर जनकपुर
बमकाण्डका अभियुक्तहरूसँगै मुद्दा लगाएर फैसला सुनाएको पाइन्छ ९अधिकारी ९शास्त्री०, २०५८ ः
४५७स गौतम, २०७१ ः २४५– २४६० । आयोजकदेखि योजनाकार बारेकेही उल्लेख नपाइने वीरगञ्ज
बमकाण्ड पनि तेजबहादुर अमात्यकै योजना, निर्णय र व्यवस्थापनमा भएको सम्भावना धेरै भएको
सहमती जनाउँदै थप अध्ययनको आवशयकता रहेको किटानै गर्नु उचित हुनेछ ।
प्रजातान्त्रिक पद्धति नै अपदस्त गर्ने राजा महेन्द्रको विरुद्धमा सशस्त्र सङ्घर्ष घोषणा गरेको
नेपाली काँग्रेसका कार्यवाहक अध्यक्षको विश्वासपात्र भएकाले रक्सौल जस्तो महत्वपूर्ण मोर्चा र
क्याम्पको जिम्मेवारी दिएको र उल्लेखित कार्यहरू सम्पन्न गराएका तेजबहादुर अमात्यले गहन
दायित्व पूरा गरेका थिए । राजधानीमा विष्फोटन गराउने योजना कार्यान्वयनको जिम्मेवारी दिएका
सुवर्ण शमशेरबाट जनकपुर बमकाण्डपछिको भरतपुर अभियानका लागि किन योगप्रसाद
उपाध्यायलाई नर्कटियागञ्ज पठाए भन्ने बारे पनि थप अनुसन्धानको आवश्यक देखिन्छ । त्यसबारे
सोध्नका लागि योगप्रसाद उपाध्यासँग भेट्न गरेको प्रयास उहाँको स्वास्थ्य समस्याले गर्दा सफल हुन
नसकेकाले यतिनैउल्लेख गरेर यो प्रसङ्ग अन्त गर्न चाहन्छु ।
हान र भागको रणनीति अनुरूप नेपाली काँग्रेसले सञ्चालन गरेको गुरिल्ला युद्धबाट देशका
विभन्नि भागमा हिंसात्मक घटनाहरू घट्न थालेपछि राज्यद्वारा पनि कडा दमन थालेको थियो ।
काँग्रेसी आन्दोलनकारीहरूलाई अराष्ट्रिय तत्व घोषणा गरेको श्री ५ सरकारबाट त्यस्ता तत्वलाई
घद्ध
सहयोग पु¥याएको आरोप लगाउँदै भारतप्रति असन्तुष्टि व्यक्तगर्ने देखि त्यस्ता कार्य रोक्न सहयोग
माग्ने काम भयो । तर पनि परिणाम सकारात्मक आउन नसकेको अवस्थामा नेपाली काँग्रेससँगै वार्ता
गरेर समाधान निकाल्ने सोच अनुरूप राजा महेन्द्रले प्रयास थाल्न लागेकै बेला २०१९ साल कार्तिक
४ गते अकस्मात सुरु भएको भारत–चीन युद्धले परिस्थितिमा परिवर्तन ल्याइ दियो । युद्ध थाल्नु
अगाडि नेपाल विरुद्ध कुनै आक्रमण भएमा चीन–नेपालकै पक्षमा हुने वक्तव्य जारी गरेका चिनिया
विदेशमन्त्री चेन–यीको धारणाबाट राष्ट्रियता धरापमा पर्ने पर्ने महसुस सुवर्ण शमशेरले गरे ।
भारतबाट पनि सङ्घर्षका गतिविधि रोक्न वा स्थगन गर्न भनिएकोले राष्ट्रियताको रक्षातर्फ सोचन
बाध्य भएका सुवर्णं शमशेरले कलकत्तामा पार्टी साथीहरूको बैठक बोलाएर सबैकुरा राखि अनिश्चित
कालका लागि सशस्त्र सङ्घर्ष स्थगनको निर्णय गरि सार्वजनिक गरे ९अघिकारी ९शास्त्री०, २०५८ ः
४६९ – ४७०० । अधिकांश तरुण कार्यकर्ता एवं क्रान्तिकारी वर्गहरू असन्तुष्ट रहेको स्थितिमा केही
दिनपछि सशस्ज्ञ सङ्घर्ष पूर्ण रूपमै फिर्ता लिने निर्णय गरेर सुवर्ण शमशेर राजासँग समझदारी
निर्माण गर्नतर्फ लागे ।
गुरिल्ला शैलीको सशस्त्र सङ्घर्ष लक्ष्य प्राप्तिबिना स्थगन एवं फिर्ता गरिएपछि नेपाली
काँग्रेसको सङ्घर्षशिल शैलीमा शिथिलता देखिन थाल्यो भने पञ्चायतका सञ्चालकहरूमा नयाँ
उत्साहको थालनी भयो । गिरफ्तारदेखि भूमिगत रहेरै सङ्घर्षमा लाग्ने काँग्रेसी कार्यकर्ताहरूमाथि
मुद्दा चलाएर धमाधम सजाय तोक्न थालेको सरकारद्वारा सुवर्णं शमशेरको समझदारी प्रयासलाई
वेवास्ता गर्ने नीति लिइयो । त्यो स्थितिमा भारतको रक्सौललाई कर्मक्षेत्र बनाएर निर्वासित जीवन
विताउन थालेका तेजबहादुर अमात्य पार्टी नीति स्वीकार गर्दै शान्तिपूर्ण रूपले बसेर समयको प्रतिक्षा
गर्न थाले । अर्कोतिर सशस्त्र सङ्घर्ष स्थगनको घटना पछि शान्तिको सास फेरेका राजा महेन्द्रद्वारा
पञ्चायती संविधान जारी गरेर आफ्नो व्यवस्थालाई स्थायित्व दिनेदेखि प्रजातन्त्र पक्षधरहरूलाई
अनिश्चितकालसम्मै थुन्ने नीति अवलम्बन गरे।
आपूmमाथि बम प्रहार गर्ने र गर्न लगाउनेसँग बदला लिने नीतिमा लागेका राजा महेन्द्रको
निर्देशनमा तेजबहादुर अमात्यलाई समाप्त गर्ने अभियानमा पंचायतका केही प्रशासकहरू लागि परे ।
आफ्ना सूत्रहरू मार्फत् बम दिने व्यक्तिको रूपमा लिएका उनीहरूले पेशेवर अपराधिहरू पठाएर
रक्सौलबाट कलकत्ता गइरहेका बखत ट्रेनमा छुरा हान्न लगाउने, कलकत्ता चौरङ्गिमा शशी शमशेरसँगै
हिँडेका बेला छुराद्वारा आक्रमण गराउने काम पनि भएको थियो ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०० । दुबै
पटकको आक्रमणमा बच्न सफल भएका तेजबहादुर अमात्यसँग निर्दलीय राजनीतिका पक्षधर एवं
पृष्ठपोषकहरूले सदैव खतरा महसुस गरिरहेका थिए । अर्कोतिर राजा एवं सुवर्ण शमशेर बीच
चलिरहेको संवाद सार्थक हुने हल्ला चलिरहेको स्थितिमा काँग्रेससँग समझदारी भएमा आफ्ना दिन
घछ
सकिने ठानेका उच्च भारदारदेखि प्रशासकहरूसमेत सम्झौता भाँड्ने उपाय खोज्दै थिए ९नेपाली,
२०७६ असोज २८० । त्यसै क्रममा उनलाई नमारि नछाड्ने नीति अनुरूप २०१९ सालमा
रक्सौलस्थित उनी बसेको घरमा नै बम हानेर ध्वस्त पार्ने प्रयास भयो ९गौतम, २०७१ ः २७० ।
वीरगञ्जका स्थानीय प्रभावशाली नेता एवं नारायणी क्षेत्रलाई नै कार्य क्षेत्र बनाएर लामो समय काम
गरेका व्यक्ति भएकाले त्यस क्षेत्रका जनताको माया, समर्पण, विश्वास बुझेर थर्कमान हुने पञ्चायती
व्यवस्थाका नेता एवं प्रशासकहरूले अमात्यलाई समाप्त गर्नै बम प्रहार गर्न लगाएको, तर उनी
त्यसबेलामा पनि घर बाहिर रहेकाले तेस्रो आक्रमणबाट पनि जोगिएका थिए ।
पञ्चायती व्यवस्थालाई स्थापित गर्ने लक्ष्य नै लिएका राजा महेन्द्र नेपाली काँग्रेसका
प्रभावशाली मानिसलाई आफ्नो पक्षमा ल्याएर लक्ष्य सफल बनाउने मार्ग फराकिलो पार्न चाहेका
उनलेआफ्नो प्रस्ताव नमान्ने, विरुद्धमा उठ्ने, उभिनेलाई बन्दीगृहमा थुन्ने वा समाप्त गर्ने नीति नै
लिएका थिए । सुवर्ण शमशेरको विश्वासपात्र भएकाले रक्सौलमा बसेर आपूmलाई चुनौति दिंदै सशस्त्र
सङ्घर्षका गतिविधि गरेर हायल कायल पार्ने र आपूmमाथि बम प्रहार गर्ने व्यवस्था मिलाइदिने
तेजबहादुर अमात्यप्रति सुरुदेखि नै रुष्ट भएका राजाले जसरी पनि उनलाई हटाउने सोच बनाए ।
त्यसै क्रममा नेपाली काँग्रेस र उसको नीतिलाई कमजोर बनाइ छाड्ने निश्चय गरेका राजाले २०२१
सालको सुरुतिरै नै नेपाली काँग्रेसका केही नेताहरूको हत्या गराउने षडयन्त्रात्मक योजना बनाएर
कार्यान्वयन गर्नका लागि केही ठाउँका बडाहाकिम एवं अञ्चलाधिशहरूलाई गोप्य ओदशहरू दिए
भनी तत्कालिक प्रशासक बद्रीत्रिवmम थापाको हवाला दिएर उल्लेख गरेको पाइन्छ ९गौतम, २०७१ ः
५७० । राजाको यहि आदेशलाई पूरा गर्ने नीति लिएकाहरूबाट रक्सौलमा निर्वासित रहि सुवर्ण
शमशेरको परामर्शमा काम गरिरहेका तेजबहादुर अमात्यमाथि २०२२ साल चैत्र २८ गतेगोली हानेर
हत्या कार्यान्वयन थाल्ने काम भयो ।
राणा विरोधी आन्दोलन विकास गर्ने क्षणदेखि नै वीरगञ्ज क्षेत्रको राजनीतिमा लागेका
तेजबहादुर अमात्य नारायणी क्षेत्रकै प्रभावशाली नेता थिए । २०१७ साल पौष १ गतेको काण्डपछि
रक्सौलमा केन्द्रीत भएर अमात्यले नेपाली काँग्रेसको नीति र सुवर्ण शमशेरको परामर्श अनुरूप सशस्त्र
सङ्घर्षका गतिविधिहरू बढाएर राजा महेन्द्रको राज्यसत्तालाई नै हल्लाईदिने स्थिति सिर्जना गरेका
थिए । उनको कार्य एवं गतिविधिहरूबाट पञ्चायती राजनीति र तिनका नेताहरू थर्कमान हुने
परिस्थिति भएकालेराजाको इशारामा सक्रिय भएका नारायणी अञ्चलाधिश लिलाराज विष्ट र प्रहरी
प्रमुख शमशेर बहादुर विष्टले आफ्ना एजेन्टहरू पठाई गोलि हान्न लगाए ९गौतम, २०७१ ः ५७स
अमात्य, २०७६ आश्विन २७० । २०२२ साल चैत्र २८ गतेका साँझ ७ः४५ तिर सदाझैँ घुमेर सिमान्त
चम्पारणको रक्सौल नगरस्थित मित्र हरिहरप्रसाद गुप्ताको पसल अगाडि पुगेर साथीहरूसँग कुराकानी
घट
गरिरहेका बेला पान पसल रहेको काठको ट्याङ्कीघर पछाडि लुकेका हत्यारा एजेन्टहरूले २ वटा
गोली प्रहार गरेर भागि हाले ९राजभण्डारी, २०७६ भाद्र २०स अधिकारी ९शास्त्र०ि, २०५८ ः ४७६स
गोर्खाली, २०४७ ः १३० । नेपाली क्रान्तिका नेता त्यसरी ढलेको देख्नासाथ डंकन अस्पताल पु¥याएरका
साथहिरूको कामना विपरित राती ११ः३० बजेतिर अस्पतालमै नश्वर संसार छाडेका नेता अमात्य
अनन्त आकाशमा विलिन भए ।
नारायणी क्षेत्रकै प्रभावशाली नेताको हत्याको समाचार तुरुन्त नै फैलियो । वीरगञ्जदेखि
आसपासका क्षेत्रबाट मानिसहरू रातारात रक्सौलमा ओइरिए । प्रजातन्त्र एवं स्वतन्त्रताका लागि
प्राणको आहुती दिने योद्धाको अन्तिम दर्शनका लागि ओइरिएका असंख्य मानिसहरूले अश्रुपुरित
नयनले श्रद्धाञ्जली दिए । जेठा छोरा डा। एन।वि। अमात्य एम।वि।वि।एस। अध्ययन सकेर नाम्चे
बजारमा कार्यरत रहेको स्थिति र पत्नी अनन्तलक्ष्मीदेवी अमात्य छोराछोरी पढाएर काठमाडौंमा
बसिरहेको अवस्थामा हत्याकाण्ड भएकाले सबैलाई खबर गरियो । भाइ राजनीतिज्ञ दोलेन्द्र बहादुर
पंचायतको बन्दी भएको अवस्थामा पार्टीका कार्यकर्ता–साथीहरू, पूर्व विराटनगरदेखि पश्चिम
नेपालगञ्जसम्मबाट आएका पार्टी कार्यकर्ता आदिले रक्सौल स्थित पार्टी क्याम्प अफिसमा तेजबहादुर
अमात्यको पार्थिब शरीर ३ दिनसम्म राखेर श्रद्धाञ्जली अर्पण गरे ९अमात्य, २०७६ भाद्र १९स अमात्य,
२०७६ भाद्र २०स दुबे, २०७६ असोज २८० । मानविय भावनासम्म पनि नभएको नेपाल सरकार र
त्यसको प्रशासनले मृत देह देशभित्रै ल्याएर दाह संस्कार गर्ने अनुमति पनि नदिएर अविवेकी र
प्रतिशोधपूर्ण नीतिको परिचय दियो । त्यसैले नेपाल–भारत सिमानाको सिर्सिंया नदिमा अन्तिम संसकार
गर्ने निश्चय भयो । वीरगंज र नेपाली क्षेत्रबाट मात्र नभै भारतका विभिन्न ठाउँबाट तेजबहादुर
अमात्यको अन्तिम दर्शन गर्न आएका ग्रामिणहरू नरेन्द्र आश्रममा तिनै दिनसम्म भरिभराउको
स्थितिमा थिए । शोकको त्यो स्थितिमा राममनोहर लोहयिाजस्ता भारतीय राजनेता, नेपाली काँग्रेसका
नेताहरू, सोसलिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा रक्सौलका स्थानीयबासीन्दाहरू गरि १५ हजारभन्दा बढि
जनसागरद्वारा वीर अमर शहीद तेजबहादुर अमात्य जिन्दावाद, नेपाली काँग्रेस जिन्दावाद, प्रजातन्त्र
जिन्दावाद आदि नारा लगाउँदै शवयात्रा निकालेर अन्तिम संसकार गरेका थिए । त्यसपछि वार्षिक
पुण्य तिथिमा आफ्ना नेताको सम्झना र बलिदान जीवन्त राख्न चाहेका नेपाली काँग्रेसका कार्यकर्ता
नेतादेखि भारतीय सरकार एवं भारतीय प्रजा सोशलिष्ट पार्टीको सौजन्यमा सिमान्त भारतभूमि
रक्सौलको सिर्सिया तटमा तेज स्मारक निर्माण गरिए तापनि विदेशी भूमिको नदि किनारमा रहेकाले
संरक्षण गर्न नसकिंदा नष्ट भएको जानकारी वीरगञ्जका वासिन्दा, पारिवारिक व्यक्तिहरूबाट थाहा
हुन आएको हो । यसप्रकार नेपाली काँग्रेस र प्रजातन्त्रलाई मुटुभरी बोकेर सङ्घर्षपथमा बढिरहने
घठ
क्रान्तिकारी योद्धा मृत्र्यकोवेदीमा होमिए तापनि नेपाली जनताको हृदयमा आजपर्यन्त बाँचिरहेका छन्
। देशका गणतन्त्रवादी शहीदका रूपमा नेपाली जनताले सम्झिरहेका छन्।
निष्कर्षः
सम्पन्न भारदारी परिवारमा जन्मिएर सुखसुविधापूर्ण जीवनयापन पाउँदा पनि प्रजातान्त्रिक
आन्दोलनको कठोरपथ चुनेका क्रान्तिपुत्र तेजबहादुर अमात्य पञ्चायती व्यवस्थाको निरंकुशताको भेट
चढे तापनि नेपाल र नेपालीले सम्झनै पर्ने गरि स्थापित भएका छन् । कर्मबाट जनताको हृदयमा
स्थान बनाएका उनको जीवनयात्रालाई विश्लेषण गर्दा सदैव पदिय राजनीतिबाट टाढा रहेर सङ्गठन
विस्तारमा ध्यान दिने र नेता मानेको व्यक्तिप्रति उच्च आदर, सम्मान र समर्पण राखेर गतिशिल हुने
व्यक्तिका रूपमा स्थापित देखिन्छन् । राष्ट्रिय जीवनमा स्वतन्त्रता, समानता र पारस्परिक भातृत्वका
पक्षधरका रूपमा क्रियाशिल नेता अमात्यले आस्थाको बाटोलाई कहिल्यै छाडेनन् । सुवर्ण शमशेरका
अत्यनत विश्वासपात्र भएर पनि कुनै प्रलोभन नलिइ सङ्घर्षपथमा बढेका अमात्यको क्रान्तिकारी
भावना, चाहना र समर्पणले गर्दा नै सशस्त्र सङ्घर्षका क्रममा महत्वपूर्ण अध्यायहरू निर्माण गर्ने
परिस्थिति बनेको हो । त्यस्ता महत्वपूर्ण व्यक्तित्वको स्मरणमा नेपाली काँग्रेस पार्टीले खासै महत्वपूर्ण
कार्य नगरेको मान्ने नेपाली काँग्रेस पर्सा सभापति अजय द्विवेदीले अवका दिनमा उनको योगदान र
व्यक्तित्व सुरक्षित हुने गरि सक्रिय हुन योजना बनिरहेको र काम पनि हुने विश्वास व्यक्त गर्नु भएको
छ ।
आफ्ना पिताप्रति गरिएको त्यो कायरतापूर्ण कार्य सम्झन मन छैन भन्ने छोरा छोरीहरू पनि
समाज, प्रजातन्त्र एवं काँग्रेसका लागि जीवन नै उत्सर्ग गर्ने आफ्ना पिताको सम्झनामा पार्टी एवं
काँग्रेसी सरकारबाट खासै केही नगरिएकोमा आश्चर्य प्रकट गर्नुहुन्छ । देवेन्द्रलाल नेपाली जस्ता
स्थानीय प्राज्ञ व्यक्तित्व–कानूनविद्सँग यसबारे जिज्ञासा राख्दा वीरगञ्जबासीहरूले तेजबहादुरका
छोरालाई नेता स्वीकार गर।ेर शहीदप्रति सम्मान प्रकट गरिसकेको र आफ्नो नगरमा शालिक स्वीकार
गरेर निष्ठा प्रकट गरेको भावना प्रकट गर्दै उनको त्याग–समर्पण भावी पिँढीका लागि सुरक्षित
गर्नेतर्फ ध्यान दिनु पर्ने सुझाव दिनु भयो । यस बोहक नेपाली काँग्रेस पर्सा सचिव किशोरीप्रसाद
शाहसँगको वार्तामा वीरगञ्जवासीका प्रेरणा स्रोत तेजबहादुर अमात्यको बलिदान सार्थक पार्न लागि
परेको जनाउँदै अवका दिनमा अभिलेखिकरणमा ध्यान दिन तयार भएको जानकारी पाइएको हो ।
श्रीमान्को हत्याको समाचार आएपछि अन्तिम संसकारको क्रममै विक्षित बनेर एक वर्षभन्दा
बढी अवधिसम्म खासै होस नपाउने, मूर्छा परिराख्ने, केही पनि याद नरहने स्थितिमा पुगेर पनि
विस्तारै सम्हालिएर आपूmहरूको लालन पालन, शिक्षा–दीक्षाको जिम्मेवारी पूरा गर्ने शहीद
घड
तेजबहादुरकी अर्धाङ्गिनी अनन्तलक्ष्मी देवीको चाहना विपरित पञ्चायती कालखण्डमै नेपाली काँग्रेसको
राजनीतिमा लागेका कान्छा छोरा राजेन्द्र बहादुर अमात्यसँग शहादतको कदर–पार्टीको नीतिबारे
जिज्ञासा राख्दा खासै गुनासो छैन भन्नु भयो । नेपाली काँग्रेसकै तर्फबाट चुनाव लडेर सांसद पनि
भएका उनले २०४६ सालको परिवर्तनपछि अन्तरिम सरकारकै समयमा नेपाली काँग्रेस पर्सा जिल्ला
समितिद्वारा नेपाली भूमिमै तेज स्मारक निर्मांण गर्ने अठोट गरेपछि प्रतिनिधि मण्डलकै रूपमा
काठमाडौं पुगेर सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराई समेतका नेताहरूसँग भेटी आश्वासन पाएर फर्केपछि
काम थालेको बताउनु भयो । त्यसपछि तेजबहादुर अमात्य ट्रष्ट वीरगञ्ज स्थापना गरेर मारवाडी
युवामञ्च वीरगञ्जसँगको सहकार्यमा सालिक तयार गरेर स्थापना स्थल खोजने क्रममै लामो समय
लगाएर २०५८ साल चैत्र २८ का दिन वीरगञ्ज उपमहानगरपाकिलाको सौजन्यमा निर्मित
प्रतिमास्थल बाइपास चोकमा पूर्व प्रधानमन्त्री एवं नेपाली काँग्रेस केन्द्रीय अध्यक्षबाट प्रतिमा अनावरण
गराउन पाउँदा केही सन्तोष लागेको उल्लेख गर्दै उहाँको समझनामा गरिने कार्यक्रम भनी लिइएका
निर्णयहरूमध्ये पुस्तकालयको स्थापना, फुटबल रनिङ शिल्ड जस्ता कार्यक्रमहरू भइरहेको जनाएर
अब अझै व्यवस्थि तगर्दै जाने सोच रहेको प्रस्ट पार्नु भयो ।
तानाशाहको आदेशमा चलाइएको गोलीबाट जीवन गुमाएका तेजबहादुर अमात्यमा केन्द्रित
उल्लेखित आलेख अजै पूर्ण भएको छैन । जीवन्त साहसका धनि अमात्यको क्रियाशिलता र
बलिदानबाट आजका नेताहरूले पाठ सिकेर व्यक्तिकेन्द्रित सोचबाट निस्कि समाजकेन्द्रित सोचतर्फ
लाग्ने प्रण गरेमा उनको बलिदान कदर गर्नेतर्फ एक ईंटा थपिने विश्वास गर्दै गणतन्त्रवादी भावनाको
विजारोपण गर्ने शहीद अमात्यलाई आर्दिक श्रद्धाञ्जली दिई कर्तव्य केन्द्रीत भएमा उनको शहादत
सार्थक हुने अपेक्षा गर्दछु।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
अन्तर्वाताः
९ अमात्य, एन।वि। शहीद तेजबहादुर अमात्यका जेठा छोरा, चिकित्सकसँग २०७६ भाद्र १९ गते
पुतलीसडक काठमाडौंमा ।
९ अमात्य, भुवन। शहीद तेजबहादुर अमात्यकी जेठी छोरीसँग २०७६ भाद्र २० गते हात्तिगौंडा
काठमाडौंमा ।
९ अमात्य, राजेन्द्र बहादुर। शहीद तेजबहादुर अमात्यका कान्छा छोरा। राजनीतिज्ञ। पूर्व सांसद एवं
ने।का। पर्सा भूतपूर्व सभापतिसँग २०७६ असोज २७ गते माइस्थान वीरगञ्जमा ।
९ तिवारी, ऋषिकेश। पूर्व सांसदसँग २०६९ श्रावण १३ गते मैत्रीनगर काठमाडौंमा ।
घढ
९ थापा, विश्वबन्धु। २००७ सालको क्रान्तिका सेनानी। भूतपूर्व मन्त्रीसँग २०६९ चैत्र १ गते
गैह्रिधारा काठमाडौंमा ।
९ दुबे, राजेश्वर। शहीद तेजबहादुर अमात्यका सहयोगी सामाजिक कार्यकर्ता पर्सासँग २०७६ असोज
२८ गते बहुअरी पर्सामा ।
९ द्विवेदी, अजय। ने।का। पर्सा सभापति। भूतपूर्व सांसदसँग २०७६ असोज २७ गते माइस्थान
वीरगञ्जमा ।
९ नेपाली, देवेन्द्रलाल। ने।वि।संघका संस्थापक संयोजक। कानूनविद् एवं बुद्धिजीवि पर्सासँग २०७६
असोज २८ गते माइस्थान वीरगञ्जमा ।
९ प्रधान, तोरणमान सिंह। २००७ सालका सेनानी। सामाजिक कार्यकर्तासँग २०६९ फागुन २२ गते
विराटनगरमा ।
९ बस्नेत, बद्रीनारायण। सशस्त्र सङ्घर्षका सेनानी, भूतपूर्व मन्त्रीसँग २०६८ जेठ २६ गते मधुमारा
विराटनगरमा ।
९ राजभण्डारी, पुष्करराज। शहीद तेजबहादुर अमात्यका जेठा ज्वाँई। भूतपूर्व राजदूतसँग २०७६ भदौ
२० गते हात्तिगौंडा काठमाडौंमा ।
९ वैद्य, तुलसीराम। प्राध्यापक एवं इतिहासविद्सँग २०७६ असोज ५ गते सानेमा ललितपुरमा ।
९ सापकोटा, दिलिप। सशस्त्र सङ्घर्षका कार्यकर्ता। ने।का। मोरङ्ग नेतासँग २०६८ जेठ२७ गते पुरानो
पानी ट्याङ्की विराटनगर ।
९ शाह–कानु, किशोरीप्रसाद। नेपाली काँग्रेस पर्सा सचिवसँग २०७६ असोज २७ गते माइस्थान
वीरगञ्जमा ।
९ श्रेष्ठ, महेश्वरलाल। सशस्त्र सङ्घर्षका सेनानीसँग २०७६ असोज २६ गते नारायणगढ–
चितवनमा ।
प्रकाशित सामग्रीहरू
९ अधिकारी ९शास्त्री०, हेमराज ९२०५८०। आजको नेपाल। काठमाडौं ः श्रीमती चन्द्रकला अधिकारी ।
९ अधिकारी, सूर्यमणि ९२०५९०। नेपाली काँग्रेसको इतिहास। काठमाडौं ः भूँडीपुराण प्रकाशन ।
९ आचार्य, यज्ञनाथ ९वि।सं। २०५७०। शहीद थिरबम मल्ल गलकोटदेखि वीरगञ्जसम्म। काठमाडौं ः
शहीद थिरबम मल्ल मेमोरियल फाउण्डेशन ।
द्धण्
९ आचार्य, यज्ञनाथ ९२०६००। सुवर्ण शमशेर राणा र प्रजातान्त्रिक आन्दोलन। काठमाडौं ः हेमाद्री
शमशेर राणा ।
९ उपाध्याय, गोविन्दप्रसाद ९२०५४०। नेपालको प्रजातान्त्रिक इतिहास सन्दर्भ। काठमाडौं ः रत्न
पुस्तक भण्डार ।
९ उपाध्याय, ज्योति ९२०६५०। “वीरगञ्ज कब्जा पहिलो जनसरकार २००७”। क्षितिज पूर्णाङ्क १२।
भैरहवा ः भैरहवा बहुमुक्ति क्याम्पस ।
९ उपाध्याय, ज्योति ९२०७६०। नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा नारी क्रियाशीलता। अप्रकाशित
विद्यावारिधि शोध प्रवन्ध। कीर्तिपुर ः त्रि।वि।, मानविकी तथा सामाजिक शास्त्र सङ्काय
डीनको कार्यालय ।
९ गुप्ता, अनिरुद्ध ९सन्१९९३०। पोलिटिक्स इन नेपाल १९५०– १९६०। दिल्ली ः कलिङ्गा पब्लिकेशन्स्

९ गोरखापत्र ९राष्ट्रिय दैनिक०। काठमाडौं ः २०४७ कार्तिक २४ ।
९ गोर्खाली, रमेश ९२०४७०। अमर शहीद तेज बहादुर अमात्यको संक्षिप्त जीवनी। स्थान प्रकाशक
केही उल्लेख नभएको ।
९ गौतम, राजेश ९२०५५०। नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली काँग्रेस। काठमाडौं ः श्रीराम
श्रेष्ठ र कृष्णमुरारी अधिकारी ।
९ गौतम, बद्रीनारायण ९२०६००। “नेपाली काँग्रेसको स्थापना” क्षितिज अंक १०। भैरहवा ः भैरहवा
बहुमुखी क्याम्पस ।
९ गौतम, बद्रीनारायण ९२०७४०। गणेशमान सिंह र नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन। काठमाडौं ः
गणेशमान सिंह फाउण्डेसन ।
९ गौतम, राजेश ९२०६१०। नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा विद्रोही भरत शमशेर। काठमाडौं ः
कृष्णमुरारी अधिकारी र श्रीराम श्रेष्ठ ।
९ गौतम, राजेश ९२०७१०। नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली काँग्रेस भाग ३। काठमाडौं ः
इला, शोभेन्द्र, निशिम ।
९ गौतम, राजेश ९२०७१०। नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली काँग्रेस भाग ४। काठमाडौं ः
इला, शोभेन्द्र निशिम ।
९ ज।ब।रा। पुरुषोत्तम शमशेर ९२०५९०। श्री ३ हरूको तथ्य बृत्तान्त भाग २। काठमाडौं ः विद्यार्थी
पुस्तक भण्डार ।
द्धज्ञ
९ जैन, गिरिलाल ९सन्१९५९०। इन्डिया मिट्स चाहना इन नेपाल। बम्बै ः एसिया पव्लिसिङ हाउस

९ जोशी, भुवनलाल एण्ड रोज लियो ई। ९सन्१९६६०। डमोक्रेटिक इन्नोभेशन इन नेपाल। वर्कले ः
युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्निया प्रेस ।
९ जोशी, रामहरी ९वि।सं। २०४८०। नेपालको नोभेम्बर क्रान्ति। काठमाडौं ः अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च ।
९ तामाङ, श्यामकुमार ९२०५६०। जनमुक्ति सेना एउटा नलेखिएको इतिहास। काठमाडौं ः एकता
प्रकाशन ।
९ थापा, गगन पौडेल, प्रताप र तिवारी शंकर ९सं।० ९२०६७०। नेपाली काँग्रेस ऐतिहासिक
दस्तावेजहरू। काठमाडौं ः पव्लिक पोलीसी पाठशाला प्रा।ली। ।
९ दहाल ‘विकेडी’, बालकृष्ण ९२०७२०। “नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा पर्सा जिल्लाको
भूमिका”। प्रजातन्त्र सेनानी। काठमाडौं ः शहीद लिला यशोदा दहाल स्मृति प्रतिष्ठान
एवं नेपाल प्रजातन्त्र सेनानी संघ केन्द्रिय कार्यालय ।
९ दुबे, भागवत ९२०४७०। “कालातित व्यक्ति श्री सुवर्णजीको स्मृतिमा” प्रभात वर्ष १, अंक २।
ने।वि।संघ, त्रि।वि।वि। समिति ९सं।०। कीर्तिपुर ः नेपाल विद्यार्थी संघ त्रिभुवन
विश्वविद्यालय पृ। ३३– ३६ ।
९ धरावासि, कृष्ण ९२०६९०। सुवर्ण शमशेर निष्ठाको राजनीतिक यात्रा। काठमाडौं ःरु साङ्ग्रीला
पुस्तक प्रा।ली। ।
९ परमानन्द, ९सन्१९८२०। दि नेपाली काँग्रेस सिन्स इट्स इन्सेप्सन। दिल्ली ः वि।आर पव्लिसिङ
कर्पोरेसन ।
९ पराजुली, जगतप्रसाद ९२०७३०। राणाकालिन नेपालमा शहरहरूको विकास ९विराटनगर, वीरगञ्ज,
जनकपुर०। अप्रकाशित विद्यावारिधि शोध प्रबन्ध। काठमाडौं ः मानविकी तथा
सामाजिकशास्त्र सङ्काय डीनको कार्यालय, त्रिभुवन विश्वविद्यालय ।
९ पुष्पलाल, ९२०५३०। नेपाल कम्यूनिष्ट आन्दोलनको इतिहास। काठमाडौं पुष्पलाल स्मृति प्रतिष्ठान

९ पोखरेल, रामचन्द्र ९२०४००। प्रजातन्त्रका महान सेनानी वी।पी। कोइराला। वाराणसीः भट्टराई
बन्धु प्रकाशन ।
९ पाँडे, भिमबहादुर ९२०३९०। त्यस बखतको नेपाल भाग २। काठमाडौं ः नेपाल र एशियाली
अनुसन्धान केन्द्र ।
९ प्रधान, भुवनलाल ९२०४७०। नेपालको जनक्रान्ति २००७। काठमाडौं ः रुमुप्रकाशन ।
द्धद्द
९ बस्नेत, पुरुषोत्तम ९२०६६०। नेपाली काँग्रेसको इतिहासको प्रारूप। काठमाडौं ः लेखक स्वयं ।
९ ब्राउन, टि। लुइस ९सन्१९९६०। दि च्यालेन्ज टु डेमोक्रेसी इन नेपाल। लण्डन ः रौटलेज ।
९ बैद्य, तुलसीराम र मानन्धर, त्रिरत्न ९२०५३०। आधुनिक नेपालको प्रशासनिक इतिहास। काठमाडौं
ः नेपाल र एशियाली अनुसन्धान केन्द्र, त्रिभुवन विश्वविद्यालय ।
९ भट्टराई, घनश्याम ९२०५७०। वीरगञ्जको ऐतहिासिक रूपरेखा। स्थान अनुल्लि। घनश्याम भट्टराई ।
९ भट्टराई, मणिराज ९२०५२०। शहीद स्मृति ग्रन्थ भाग १। सुनसरी ः ध्रुवराज घिमिरे र वसन्त
सुवेदी ।
९ मरहठ्ठा, पुरुषोत्तम ९२०७५०। नेपालको लोकतन्त्र। काठमाडौं ः प्रतिक मरहठ्ठा प्रमित मरहठ्ठा ।
९ रेग्मी, महेशचन्द्र ९सन्१९७१०। अ स्टडी इन नेपाली इकोनोमिक हिष्ट्रि १७६८– १८४६। दिल्ली
ः मञ्जुश्री पव्लिसिङ हाउस ।
९ रेग्मी, डि।आर। ९सन्१९५८०। अ सेन्चुरी अफ फेमिली अटोक्रेशी इन नेपाल। नेपाल ः द नेपाली
नेशनल काँग्रेस ।
९ रेपर, विलियम एण्ड हफ्टन, मार्टिन ९सन् १९९२०। स्प्रिङ अवेकिङ एन एकाउण्ट अफ द
नाइन्टीन नाइन्टी रिभोलुसन इन नेपाल। न्यू दिल्ली ः पेनगुइन बुक्स ।
९ शर्मा, गणेशराज स। ९२०५५०। विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको आत्म वृत्तान्त। ललितपुर ः जगदम्बा
प्रकाशन ।
९ शर्मा, बालचन्द्र ९२०२६०। नेपालको ऐतिहासिक रूपरेखा। वाराणसी ः कृष्ण कमाुरी देवी ।
९ शाह, ऋषिकेश ९सन्१९९००। मोडर्न नेपाल भोलुम क्ष्क्ष्। नयाँ दिल्ली ः मनोहर पव्लिकेशन ।
९ सराबगी, चिरन्जीवीलाल ९स।।०। ९२०५७ पौष०। “शहीद तेजवबहादुर अमात्य”। वीरगञ्ज उद्योग
वाणिज्ल्य संघको पचास वर्ष। वीरगञ्ज ः उद्योग वाणिज्य संघ वीरगञ्ज ।
९ सिंह, गणेशमान ९२०४७०। “सुवर्णजी जस्तो पुरुषोत्तमको अभाव नेपाली काँग्रेसले पूरा गर्न गाह्रो
छ”। प्रभात वर्ष १, अंक २। कीर्तिपुर ः नेपाल विद्यार्थी संघ त्रि।वि।समिति ।
९ सिंह, गणेशमान ९२०५८०। मेरो कथाका पानाहरू भाग १। काठमाडौं ः आयाम प्रकाशन ।
९ ज्ञवाली, सूर्यविक्रम ९२०५७०। नेपाल क्रान्ति। काठमाडौं ः नेपाल र एशियाली अनुसन्धान केन्द्र,
त्रिभुवन विश्वविद्यालय ।

 Edit Post

Facebook Twitter LinkedIn Reddit Messenger Share via Email Print

Related Articles

गण्डकी प्रदेशका विभिन्न जिल्लाका अस्पतालमा १११ आइसोलेसन बेड तयारी अवस्थामा

March 21, 2020

लज्जास्पद पराजयपछिको हास्यास्पद निर्णय

May 10, 2018

सामूहिक द्वैध चरित्रका रुपमा खुम्चिँदै ‘नागरिक भूमिका’

युवराज घिमिरे

फाल्गुन ७, २०७७

अहिले विश्वमा, खासगरी सचेत र प्रजातान्त्रिक समाज तथा मुलुकहरुमा व्यापक चिन्ता र बहस चलेको छ। ‘स्रिक्रिङ सिभिल स्पेस’ अर्थात घट्दो नागरिक भूमिका या प्रभाव। त्यो बहस र चिन्तामा आवधारणात्मक र तथ्यगत दुवै पक्ष छन्। नागरिक भूमिकामा न्यूनता आउनु भनेको प्रजातन्त्रमाथिको सिधा खतरा हो। कुनै मुलुक या समाजभित्र यस्तो चिन्ता देखिनु प्रजातन्त्रको घट्दो प्रभाव र ह्रासप्रतिको प्रतिवद्धताको सूचक हो।

यस्तै अक्सर ठूला र शक्तिशाली राष्ट्रहरुले या तिनीहरुसँग आवद्ध दाता र एजेन्सीहरुले प्रजातन्त्रको सुदृढिकरण र स्थायित्वका नाममा दिने रकम, सहयोग कुनै न कुनै रुपमा प्राप्तकर्ता मुलुकका ‘एलिट’ (विशिष्ट वर्गका प्रभावशाली व्यक्तिहरु), नीति निर्धारक, नेता र प्रशासकमार्फत जनतामा सकारात्मक छाप छोड्न, र त्यस बापत आफ्नो चक्रवर्ती स्वरुप स्थापित गर्न र त्यहाँका नीति, स्रोत र साधनमाथि नियन्त्रण गर्न गरिएको हुन्छ। सित्तैमा कसैले पनि खुवाउँदैन। आजको विश्व कूटनीतिको विवादरहित मन्त्र हो यो।

‘घट्दो नागरिक भूमिका’ भनेको सैन्य शक्तिको उदय मात्र हैन। तर प्रजातान्त्रिक पद्धतिबाट चुनिएका शासक र नागरिक नेताहरुले नागरिकप्रतिको आफ्नो दायित्व पूरा नगर्दा प्रजातन्त्रप्रति जनआस्था स्खलित हुने र यो भन्दा राम्रो ‘परोपकारी तानाशाह’ नै होला कि भन्ने सरल मनोविज्ञान बन्न जान्छ।

‘परोपकारी’ संस्था या व्यक्ति या राजाले आम जनताको चाहनालाई सर्वोपरी ठान्ने या प्राथमिकता दिने भएकोले त्यो ‘तानाशाह’ हुन सक्तैन, व्यवहारमा जवाफदेहीविहीन र भ्रष्ट नेताहरु प्रजातान्त्रिक हुन नसकेको जस्तै, अवधारणात्मक या व्यवहारिक दुबै हिसाबले। नेपालको अहिलेको समस्या फरक छ एकदमै। यहाँ जनताका ‘नेता’ नितान्त ‘धन संग्रही’ र संविधानवादको हत्या व्यभिचारको हदसम्म उत्रने अनि व्यक्तिवादी या अघिनायकवादी बनेका प्रशस्त उदाहरण छन्।

केपी ओलीले अहिले आफूलाई सबभन्दा बढी जनप्रिय, लोकप्रिय र सबैको हितकारी नेताका रुपमा आफूलाई प्रस्तुत गर्दै आएका छन्। तर हालै उनले आफ्नो सुरक्षा व्यवस्थामा राजसंस्था सरह ‘आफ्नो हात जगन्नाथ’ पनि गरेका छन्। त्यस्ता लोकप्रिय व्यक्तिलाई कोबाट खतरा? राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीमाथि खतरा बढ्ने तर पूर्वराजादेखि अन्य सबैमाथि सुरक्षा खतरा घट्ने यो परस्पर विरोधी आँकलन ओली बाहेक अन्य कसैले गर्न सक्तैन। तामझामको शौख र राज्यको हैसियतको दुरुपयोगले ‘नागरिक सत्ता’प्रति वितृष्णा जगाउन एउटा शासकले गर्न सक्ने सबभन्दा ठूलो अपराध हो।

त्यस्तै नागरिक नेतृत्वले ओली प्रवृत्तिको प्रतिरोध या त्यसलाई पराजित गर्न नसक्नुले नागरिक हैसियत या भूमिका यो अवस्थामा पुगेको हो। ओलीले पुस ५ मा संसद विघटन गरेपछि त्यसको राजनीतिक प्रतिरोध भइरहेको छ, र त्यो कदमको वैधानिक या संवैधानिक हैसियतबारे निर्णय लिने जिम्मेवारी अहिले प्रधानन्यायाधीश चलेन्द्र शमशेर राणाको नेतृत्वको संवैधानिक इजलाशको काँधमा छ।

तर, उक्त इजलाशले संसद विघटनलाई वैध या अवैध जे ठहर गरे पनि त्यसले नागरिक हैसियत या भूमिकाको प्रभावकारिता सुनिश्चित गर्नेछैन। प्रजातन्त्रमा नागरिकहरुको सर्वोच्च प्रतिनिधि संस्था अथवा नेपालका सन्दर्भमा प्रतिनिधि सभा हो। तर, प्रश्न उठ्छ, त्यो प्रतिनिधि संस्थाले नागरिकको तरफदारीमा, या नागरिक हकका लागि कति सक्रियता देखायो? कतिपल्ट भष्ट्राचारविरुद्ध आवाज उठायो? कतिपल्ट निर्मला पन्तहरुको हत्यामा संसदले आँशु चुहायो? या आफ्नो न्यूनतम दायित्व पूरा गर्‍यो यो मुलुकको प्रचूर र भावि सम्भाव्यता बोकेको छोरीहरुको बलात्कार र हत्या हुँदा?

अनि यी घटनाप्रति उदासिन प्रधानमन्त्री तथा सरकार त्यसलाई जवाफदेही बनाउनु पर्ने आफ्नो कर्तव्यप्रति उदासिन त्यो संसदको ‘हत्या’को विरोधमा उत्रिएका प्रतिपक्षबीच के फरक छ त? अहिले संसद पुनःस्थापनाका लागि सडकमा आक्रोश पोखेका नागरिक समाजका लागि पनि यो आत्मसमीक्षाको अवसर हो। जनताप्रतिको उत्तरदायित्व बहन नगर्ने संसदलाई उनीहरुले किन सचेत गराएनन्?

नागरिक खबरदारी र आवाज प्रजातन्त्रको प्राण हो। तर त्यो खबरदारी सतही र क्षणिक प्रयोजनका लागि हुनु हुँदैन। त्यसमा द्वैध मान्यता पनि हुनुहुँदैन। अक्सर नेपाली राजनीतिमा सत्ता र विरोधी पक्ष, प्राज्ञ र विश्लेषक, सञ्चार र ‘नागरिक समाज’ले एउटा भूल पटक–पटक गर्दै आएका छन्।

छोटो सत्ता र शासनका लागि विदेशी शक्ति समक्ष लम्पसार पर्न सक्ने र अध्यारा कोठामा हरेक सम्झौता गर्ने हाम्रा वर्तमान नेताहरुसँग पुस्ता पुस्ताको सुधार, समृद्धि अर्थात नागरिक भूमिकाको अविछिन्न विस्तारको अपेक्षा गर्नु हामी नागरिकको मूर्खता हो।

एउटा संस्थालाई या व्यक्तिलाई पुस्ता पुस्तान्तरको सबै अपराधको बोझ बोकाइ ‘खलनायक’ चित्रित गरिएको छ, मानौँ उसको अन्त या बहिर्गमनले नेपाली राजनीतिबाट समग्र ‘खलनायक’ चरित्र या प्रवृत्ति समाप्त हुन्छ। अनि त्यस्तै एउटा ‘हिरो’ जन्माइन्छ यसरी कि त्यो ‘हिरो’ ‘कृष्ण’ हो, जसले समग्र राक्षसी प्रवृत्तिलाई सदाका लागि निमिट्यान्न पारिदिन्छ। हिजो राजा ज्ञानेन्द्रलाई खलनायक र प्रचण्ड, गिरिजालाई हिरो, अनि आज ओलीलाई खलनायक चित्रित गरिएको छ।

छोटो सत्ता र शासनका लागि विदेशी शक्ति समक्ष लम्पसार पर्न सक्ने र अध्यारा कोठामा हरेक सम्झौता गर्ने हाम्रा वर्तमान नेताहरुसँग पुस्ता पुस्ताको सुधार, समृद्धि अर्थात नागरिक भूमिकाको अविछिन्न विस्तारको अपेक्षा गर्नु हामी नागरिकको मूर्खता हो। जबसम्म नागरिकले आफ्नो सत्तालाई आफूप्रति, यो मुलुकको सार्वभौम हैसियतप्रति जवाफदेही बनाउने हैसियत राख्दैन, र त्यो साहस तथा चरित्र प्रदर्शन गर्न सक्तैन, ‘नागरिक स्पेस’ घटी नै रहनेछ। अहिलेको समस्या यही हो।

न्यायपालिकाले न्याय नदिँदा, उसप्रति विभिन्न कारणले जनआस्था घट्दा या घटाइँदा, नागरिक हकमाथि ‘अनरिजनेवल’ तरिकाले प्रहार हुँदा, विधि र पद्धति मिचेर सत्ताले स्वेच्छिक तथा जवाफदेहीविहीन चरित्र प्रदर्शन गर्दा या विदेशी हस्तक्षेप तथा हैकमप्रति शासक नतमस्तक हुँदा प्रजातान्त्रिक पद्धति जनताको नजरमा असान्दर्भिक बन्न जान्छ।

अहिले नेपालमा सम्भवतः ओली बाहेक कसैले प्रजातान्त्रिक पद्धति प्रभावकारी छ भन्नेमा विश्वास राख्दैनन्। ओली त स्वघोषित ‘राज्य’ नै भइहाले। बिना जवाफदेही सत्तामा रहेका र तिनबाट फाइदा उठाउनेले मात्र प्रजातन्त्र छ भन्न सक्छन् आज। दुर्भाग्य त्यो चरित्र र प्रवृत्तिको विरोध गर्नेको मान्यता र व्यवहार पनि द्वैध चरित्रको छ।

अहिले संसद विघटन अप्रजातान्त्रिक र असंवैधानिक हो भन्दै आफ्नो ‘मुटु पोलेको’ व्यथा नागरिक समाजले जसरी नै उठाएका छन्, चार पूर्व प्रधानन्यायाधीशहरुले। तर, प्रश्न उठ्छ, संविधानवादको प्राण मानिएको शक्ति पृथकिकरणको सिद्धान्तको चीरहरणमा धृतराष्ट्र दरबारका ‘भीष्म पितामह’ बनेकाहरुको मुटु एकाएक कसरी पोल्यो? राजसंस्थालाई विदेशी दबाबमा विधिरहित र अनाधिकृत संविधानसभा तथा सरकारले उन्मुलन गर्दा, सत्ताधारी पार्टीको अध्यक्षसमेत रहेको व्यक्तिले का.मु. राष्ट्राध्यक्षका रुपमा प्रधानन्यायाधीशलाई शपथ गराउँदा या सत्ता फेरिँदा ताजा शपथ लिन नहिच्किचाउने श्रीमान्‌हरुको ‘मुटु’ अहिलेमात्र किन पोल्यो?

असंवैधानिक कदम या अन्यायको प्रतिकार जसले जतिखेर गरेपनि स्वागतयोग्य मानिनु पर्छ। त्यसका लागि सधैँ प्रतिकार गर्दै आएका ‘रेकर्ड’ हुनु आवश्यक पर्दैन। तर पूर्वमा त्यस्ता अपराधप्रति उदासिन रहेर या मौन रहेर त्यस्ता कार्यप्रति ‘सम्मति’ देखाएकोमा गम्भीर र इमानदार आत्मालोचनाले सम्बन्धित व्यक्तिहरुको विश्वसनीयता बढाउँछ। तर त्यो ‘आत्मालोचना’ नेकपा या प्रचण्ड र ओलीले हरेक राजनीतिक प्रतिवेदनमा माग्ने गरेको ‘अर्थहीन’ र कर्मकाण्डी आत्मालोचना हुनु हुँदैन।

प्रजातन्त्रमा समानता र समान अवसर, वृत्ति र विकाशका लागि योग्यता आर्जन गर्ने अवसर, सम्पत्तिको हक, उत्पादनका श्रोतमाथिको अधिकार र न्यूनतम आवश्यकता हासिल हुने गरी वितरणको सुनिश्चितताको ‘ग्यारेन्टी’ हुनैपर्छ। त्यो राज्यको दायित्व हुन्छ। त्योसँगै ‘यूनिभर्सल डिक्लेरेशन अफ ह्यूमन राइट्स’ को प्रत्याभूति र अझ महत्वपूर्ण सम्मानित जन्म, जीवन र मृत्युको सुनिश्चितताले नागरिक हैसियत र प्रभावबारे सम्मान जन्माउँछ। त्यस्तो अवस्थामा नागरिक प्रभाव र भूमिका अविचलित रहन्छ। नागरिकबीच व्यवहार र कानुन तथा राज्यको समान सम्मान प्रजातन्त्रको निशर्त शर्त हो। अन्यथा नागरिक सर्वोच्चता अर्थहीन या खोक्रो नारा सावित हुनेछ।

पटक–पटक यो स्तम्भमा १२–बुँदेबाट सार्वभौमसत्ता र नेपाली जनताको सामूहिक आत्मनिर्णयको अधिकारमाथि भएको कुठाराघात र सम्झौता भएको प्रश्न उठाउनुको उद्देश्य त्यही हो। प्रजातन्त्रमा आवधिक निर्वाचनको अर्थलाई पनि विश्लेषण गर्नु आवश्यक छ। २०६३ को आयातित परिवर्तन तथा एजेन्डाले प्रजातन्त्रको जग र नागरिकको सार्वभौम हैसियतलाई कसरी थिलोथिलो पारेको छ, बुझ्नु आवश्यक छ मुलुकको राजनीतिको ‘कोर्स करेक्सन’ गर्न। निर्वाचन ‘जनादेश’ हो, तर बाह्य आदेश र हस्तक्षेपको अनुमोदनको माध्यमका रुपमा त्यसलाई प्रयोग गर्नु अपराध हो।

२०६३ वैशाख ८ मा राजा ज्ञानेन्द्रले आठ दललाई सत्ता हस्तान्तरणको घोषणा गरे। १२ बुँदेका बाह्य रचयिताले नेपाली नेताहरु (आठ भाइ)लाई उक्साए। वैशाख ११ को घोषणा सबै दलको साझा मान्यता थियो। सर्वोच्च अदालतले ११ जनाको पूर्ण इजलाशद्वारा जायज ठहर गरिएको र २०६३ भन्दा पहिले नै स्वाभाविक ५ वर्षको आयु पूरा गरिसकेको प्रतिनिधि सभा ब्यूँताइयो। राजाको त्यो घोषणामार्फत। जनताले निर्वाचित गर्नु पर्ने संसद राजाले ‘जन्माए’। प्रजातान्त्रिक दलका नेताहरु र प्रजातान्त्रिक भारतको दबाबमा। ‘नागरिक’ भूमिका र दायित्वको जगको विध्वंशमा ०६३ को परिवर्तन उभिएको छ।

ब्यूँताइएको प्रतिनिधि सभामा गिरिजाप्रसाद कोइराला र प्रचण्ड–बाबुराम भट्टराईबीचको अपवित्र साँठगाँठमा ८३ जना ‘सांसद’ मनोनित गरिए। जब ‘सांसद’ जनताद्वारा निर्वाचित नभएर नेताद्वारा मनोनित हुन्छन्, क्रान्ति र राजनीति नेतामूखी हुन्छन्। नेतामुखी पद्धतिमा जनताको हैसियत गिर्छ, र नागरिक भूमिका संकुचित हुन पुग्छ।

निर्वाचन पद्धति महँगो छ, व्यापारिक घराना र मुनाफाखोर बजारमा आश्रित छ त्यो। त्यसैले सत्ताको पहिलो बफादारी आफूलाई राजनीतिक परिवर्तन र सत्तामा पुर्‍याउन आशिर्वाद दिने विदेशी शक्ति र त्यसपछि बजारका नाइकेहरुप्रति हुनु अस्वाभाविक हैन। जनताको आवश्यकता र महत्व धेरै तल पर्छ नै। नेपालमा सञ्चार, नागरिक समाज र प्राज्ञिक समूहहरुले पटक–पटक विदेशी दाताहरुसँगको सहकार्यमा ‘खुम्चिँदो नागरिक क्षेत्र’बारे गर्ने ‘वर्कशपहरु’ मा सैद्धान्तिक विषय र त्यसका विविध आधारसँगै विभिन्न मुलुकका ‘केस स्टडी’बारे छलफल भए पनि नेपालका यी विभिन्न यथार्थबारे बहस भएको देखिँदैन। भएकै छैन।

नागरिक नजुर्मुराए नागरिक भूमिका स्पष्ट घट्छ नै। तर, नागरिक जुर्मुराउनका लागि पनि विदेशी श्रोत र साधन तथा दबाब आउनु पर्ने हाम्रो यथार्थताले एउटा कुरा मात्र संकेत गर्छ, नागरिकको आत्मा, जाँगर, चिन्ता र दायित्वभाव मरेमा ‘नागरिक स्पेस’ फैलाउन नसक्ने गरी खुम्चिन्छ। अहिले नेपालमा त्यही भइरहेको छ। नागरिक भूमिकाप्रतिको चिन्ता कसैको व्यापार र मुनाफाको विषय बन्नु हुँदैन। ०६५ को संविधानसभा निर्वाचनको मतदान सम्पन्न हुन घण्टौँ बाँकी छँदा प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय पर्यवेक्षक जिमी कार्टरले घोषणा गरे ‘निर्वाचन विश्वसनीय, स्वतन्त्र र धाँधलीसहित सम्पन्न भयो’। हामीले ताली बजायौँ।

यसपल्ट पनि फागुन ७ गते प्रजातन्त्र दिवसमा राष्ट्रपतिद्वारा १७५ भन्दा बढी सजाय पूरा नगरेका ‘हार्डकोर’ अपराधीहरुलाई आम माफी दिइएको छ। पैसा र अपराधीको प्रभावमा रहेको राजनीतिमा ‘नागरिक स्पेस’को अर्थ के होला? मतदानको अर्थ के होला?

खुम्चिँदो ‘नागरिक स्पेस’ माथिको चिन्तामा त्यसविरुद्ध हुने राज्यका सर्वोच्च आसनका यी आचरण र त्यसका असरबारे आम चिन्ता र प्रतिरोध हुनैपर्छ। अन्यथा त्यो एउटा कर्मकाण्ड बाहेक केही हुँदैन। गतसाता प्रधानमन्त्री ओलीले लुम्बिनी प्रदेशमा चुनावी या राजनीतिक सभालाई सम्बोधन गर्दै भने, ‘निर्मला पन्त र भागरथी भट्टका हत्यारालाई पानीमुनि भए पनि छोडिँदैन।’

राज्यको आपराधिक मौनता र समाजको उदासीनताका कारण सम्मानपूर्ण मृत्युबाट बञ्चित उनीहरुलाई जिस्काएको अभिव्यक्ति हैन र यो? संसदको अकाल मृत्युमा हैन, निर्मला र भागरथीको मृत्युमा नागरिक विवेक उद्वेलित नहुँदा सभ्य ‘नागरिक स्पेस’ खुम्चिरहन्छ।

जुन देशमा नागिरक मर्नकै लागि जन्मिएका हुन् भन्ने मान्यता र व्यवहार स्वीकार गरिन्छ, त्यहाँ नागरिक स्पेस प्रभावहीन हुन्छ। अहिले यही नियतले संस्थागत रुप ल्याइरहेको छ नेपालमा। संसदको मृत्युमा देखिने नागरिकसभा एउटा नागरिकको हत्या र राज्यको उदासिनतामा नदेखिनुको अर्थ के?

जहाँसम्म संसद विघटनको मामिलामा सर्वोच्चले दिने फैसलाको कुरा हो, उसको ‘मजेस्टीसिटी’ (सम्मानित हैसियत) कायम गर्न ऊ सक्षम हुनु आवश्यक छ, यद्यपि न्यायपालिकाबाट अंकुशरहित नेताहरुद्वारा हुने/भएका निर्णय सधैँ सुधारिन सक्छ भन्ने मान्यता सही हुनेछैन।

NEPAL-INDIA RELATIONS Bound By Destiny

July 7, 2020,

Nepal’s renowned scholar, historian and foreign affairs expert late Rishikesh Shah described Nepal-India relations as complex at the state-to-state level but saw them be very simple at the people-to-people level. Shah argued that the state-to-state relations involved complex diplomatic and national security issues, among others, and they were very formal. However, the people-to-people relations were simple and informal as they were linked by civilization, culture, family ties and religion. This made the relations very strong.

With the rise of the communists in power in Nepal, policymakers started to link all spheres of life in the two countries at the formal level. Linked by land, mountain and river, Nepal-India border is natural and changes from time to time. Similarly, people-to-people relations are also close from elites of Kathmandu to common folks of eastern, central and far-western hills and southern plains. People across the border are connected through their matrimonial relations. As the state started to formalize the natural relations, frictions arose. The new map issued by Nepal to formalize its border, without holding negotiations with India on personal whims of a politician or prime minister, has widened the rift in the bilateral relations.

The new citizenship act strained the matrimonial relations that have existed between the groom and bride, of the eastern and central Nepal with Assam, Darjeeling and Sikkim of eastern India or that of the far-west with Uttarakhand and terai with UP and Bihar and Kathmandu with New Delhi. This is likely to strain the linkages at the people’s level.

Bound by geography, civilization, culture and religion, Nepal-India relations have some unique sides. “Whether the countries are small or big, geography is a major factor which determines the type of relations between the two countries. Geography is not only a permanent element to influence the relations but it is a permanent factor. Geography also determines what kind of relations one state needs to maintain with the other. Along with this, ethnicity, civilization, religious and cultural commonalities are other factors that are supplementary to this. Thus, Nepal-India relations are special as well as unique. Geography determines our destiny and social foundations guide our relations. However, there is a threat of the rise of extremist nationalists in both the countries to disturb these unique relations. Although they will be just part of a temporary phenomenon, extreme nationalism damages our bond. Finally, geography, civilization, culture, ethnicity and religion will prevail. My concern is how to prevent extreme nationalists from taking the lead.”

Late Rishikesh Shah, Nepal’s renowned historian and intellectual in his article titled Nepal and Outside World, wrote in 1985: “In today’s world no country can live in isolation separating from her neighbor. In every country’s national life, the social, political, economic values, culture factors followed by its neighbor will have a direct impact.”

What late Shah, former foreign minister and diplomat, perceived 32 years ago in his article has come true today. If one looks at the overall state of diplomacy and politics, Prime Minister K.P. Sharma Oli has been leading a radical group chanting anti-Indian slogans to safeguard his personal interest to continue in power. One can easily see how relations are exploited for individual gains.

PM Oli has been riding the waves of power by harping on radical slogans. A few months ago when his post was shaken in several scandals, Kalapani boundary dispute came as Sanjibani or lifesaver for him. He used the relations with India to prove himself a sole savior to protect Nepali nationalism. From publishing the new map, including the territory disputed with India and endorsing it through amending the constitution, PM Oli used every avenue to prove his nationalist credentials to criticizing and condemning India. This time to prove more nationalist than PM Oli politicians from left, right and center all spoiled Nepal’s relations with India.

Extreme views at the political level seek to derail Nepal-India relations. However, there are so many commonalities between the two countries that are hard to break

July 7, 2020, 5:02 p.m.

Nepal’s renowned scholar, historian and foreign affairs expert late Rishikesh Shah described Nepal-India relations as complex at the state-to-state level but saw them be very simple at the people-to-people level. Shah argued that the state-to-state relations involved complex diplomatic and national security issues, among others, and they were very formal. However, the people-to-people relations were simple and informal as they were linked by civilization, culture, family ties and religion. This made the relations very strong.

With the rise of the communists in power in Nepal, policymakers started to link all spheres of life in the two countries at the formal level. Linked by land, mountain and river, Nepal-India border is natural and changes from time to time. Similarly, people-to-people relations are also close from elites of Kathmandu to common folks of eastern, central and far-western hills and southern plains. People across the border are connected through their matrimonial relations. As the state started to formalize the natural relations, frictions arose. The new map issued by Nepal to formalize its border, without holding negotiations with India on personal whims of a politician or prime minister, has widened the rift in the bilateral relations.

The new citizenship act strained the matrimonial relations that have existed between the groom and bride, of the eastern and central Nepal with Assam, Darjeeling and Sikkim of eastern India or that of the far-west with Uttarakhand and terai with UP and Bihar and Kathmandu with New Delhi. This is likely to strain the linkages at the people’s level.

Bound by geography, civilization, culture and religion, Nepal-India relations have some unique sides. “Whether the countries are small or big, geography is a major factor which determines the type of relations between the two countries. Geography is not only a permanent element to influence the relations but it is a permanent factor. Geography also determines what kind of relations one state needs to maintain with the other. Along with this, ethnicity, civilization, religious and cultural commonalities are other factors that are supplementary to this. Thus, Nepal-India relations are special as well as unique. Geography determines our destiny and social foundations guide our relations. However, there is a threat of the rise of extremist nationalists in both the countries to disturb these unique relations. Although they will be just part of a temporary phenomenon, extreme nationalism damages our bond. Finally, geography, civilization, culture, ethnicity and religion will prevail. My concern is how to prevent extreme nationalists from taking the lead.”

Late Rishikesh Shah, Nepal’s renowned historian and intellectual in his article titled Nepal and Outside World, wrote in 1985: “In today’s world no country can live in isolation separating from her neighbor. In every country’s national life, the social, political, economic values, culture factors followed by its neighbor will have a direct impact.”

What late Shah, former foreign minister and diplomat, perceived 32 years ago in his article has come true today. If one looks at the overall state of diplomacy and politics, Prime Minister K.P. Sharma Oli has been leading a radical group chanting anti-Indian slogans to safeguard his personal interest to continue in power. One can easily see how relations are exploited for individual gains.

PM Oli has been riding the waves of power by harping on radical slogans. A few months ago when his post was shaken in several scandals, Kalapani boundary dispute came as Sanjibani or lifesaver for him. He used the relations with India to prove himself a sole savior to protect Nepali nationalism. From publishing the new map, including the territory disputed with India and endorsing it through amending the constitution, PM Oli used every avenue to prove his nationalist credentials to criticizing and condemning India. This time to prove more nationalist than PM Oli politicians from left, right and center all spoiled Nepal’s relations with India.

Having a very little know-how about Nepalese society and its connections with Indian civilization, extremists in India also spared no time to condemn Nepal and Nepali people. Interestingly, an overwhelming majority of the Nepalese population even does not know what has been happening at the political level and elites level.

Anti-Nepal remarks made by India’s extreme nationalists provide the much-needed fuel to Oli’s brand of urban-centric communist extremism to thrive. With his failure to provide effective delivery of goods and services through good governance and contain corruption, PM Oli again used anti-Indian slogans to continue in power. He blamed India for instigating his rivals against his government. Whether from the forum of parliament or street, PM Oli has been accusing its close neighbor to distract from the government’s failure and mismanagement.

Recently, at a function attended by a large number of cadres from the Communist Party of Nepal, Oli accused his rivals, including Pushpa Kamal Dahal, Madhav Kumar Nepal and Jhalanath Khanal of hatching conspiracy against him. He blamed India for encouraging design to dislodge him.

Instigating the radicals of his party, Oli said the Indian Embassy of Kathmandu is active to dislodge him. He claimed that India wants to displace him due to his stand on Kalapani. “If I was ousted from power, no prime minister will dare to speak against the Indian intervention,” said Prime Minister Oli.

With the rise of a new brand of extreme generation, the moderate and traditional views of Nepalese society are suppressed. Not only in Nepal, even in India, the opinions of moderate diplomats and intellectuals is gradually fading.

Despite sharing so many commonalities and deeply rooted foundations, Nepal’s relations with India are currently at their lowest level. Extreme nationalism will damage Nepal-India relations temporarily, as late Shah noted, what will prevail at last is our common destiny determined by geography, culture, religion, ethnicity and civilization.

Even today, the extreme views emerging at the political level have not broadly affected the people at the grassroots level. However, the extreme view disseminated through the media is poisoning the minds of the younger generation who were groomed in an unstable society following the removal of Nepal’s tradition-based system in 2006 under an agreement facilitated by Indian officialdom.

With the abolition of the unitary Hindu Kingdom and the establishment of federal, secular republic, some of the civilizational foundations of Nepal-India relations have already been dismantled. The rise of radicals, who do not have any attachment to civilization and core values, gave birth to a whole new generation of extremes in all the sectors.

If one looks at the recent actions and reactions in Nepal, the Oli brand of anti-Indian nationalism has an impact upon the cadres of Nepal Communist Party and the neutral young generation of the 1990s who have little knowledge about the linkages at the level of civilization, religion, culture and geography.

This may be the reason even Nepali Congress and Madhesh based parties, which are close to India in their democratic ideology, backed Oli’s brand of nationalism supporting the amendment of constitution last month to incorporate disputed territory in Nepal’s new map.

As a party that had sided with Communist Parties to promulgate the present constitution, Nepali Congress’s support to amend the constitution is understandable. Strangely, even Madhesh based parties, which boycotted the constitution and organized a violent protest against it, were compelled to back the constitutional amendment bill which justifies anti-Indian rhetoric of Prime Minister Oli.

“As international relations are globalized, no country can survive in isolation. Situated between India and China, Nepal has to adjust to the international situation. However, it is very important for Nepal to understand its own core interest in its geography and linkages with other factors,” late Shah writes.

“Nepal’s Himalaya not only divides two great civilizations and power of South and north. However, Nepal’s Himalayas are perennial sources of water to irrigate vast land in India. Himalaya has revered places for millions of people of India and Nepal in their culture, religion, civilization and literature. Lord Krishna said I am mighty as the Himalayas and several important Hindu religious shrines lie in Nepal’s Himalayas.”

Mukti Chhetra reminds the salvation of Jad Bharat, a saint and King, before Satya Yuga. Kagbeni with Ramayan and Telecho as Glacier lake are where Bhusandi preached Ramayan. Damodar Kunda is known as the source of Saligram and the heavenly abode of water. The Himalayas remind the religious and cultural connectivity of both countries and civilizations. Similarly, India considers the Himalayas as a security barrier in modern days.

“With so many deep gorges linking Nepal and Tibet, they have common culture and ethnicity between the people living in the northern areas of Nepal. Manjushree traditions came from Central Asia and Nepal has the influence of Tibetan Buddhism. Given the complex patterns of relations, Nepal has very limited space. Radical thoughts used to play one neighbor against other harms Nepal’s interest,” writes Late Shah.

“There is no need to repeat the importance of our continual close and friendly relations with India. Although the two countries do not have equal inter-dependency both countries have fundamental interdependency. Both countries need to respect it.”

“Nepal-India relations have numerous strong linkages. From military recruitment to military training and common stand-in non-alignment and regional meetings. Both countries have an open and common border which is for continual and extensive movement. Both countries have huge trade and Indian private investment is the highest in Nepal. As a landlocked country, Nepal depends upon India to access the global market through the sea,” said Shah. “Nepal India relations are complex at the state to the state level. However, it is very simple at the people to people level. “

Although Nepal-India relations have ups and downs at the state to the state level, what is required is to further strengthen the relations based on civilization, culture and religion which has a strong foundation. The question remains how these relations are established without monarchy, a traditional force. For now, moderate forces of both countries need to come out to alter the situation and bring our relations back on track.

के युद्धमा जालान् भारत र चीन?

42

मजस्तो ‘नन प्रोफेसनल’ लेखकले प्रायः आफ्नो मोजमस्ती, आमोदप्रमोद, भावना र अभिव्यक्ति सम्प्रेषण हेतु लेख्छन्। यसको पहिलो लक्ष्य एवं सर्त ‘स्वान्त सुखाय’ नै हुन्छ।

चीन-भारत र विश्वका अन्य कतिपय शक्तिशाली राष्ट्रहरुको काम कारवाहीले वर्तमानको परिदृश्य भीषण युद्ध उन्मुख हुँदै गइरहेको यथार्थलाई नजरअन्दाज गर्न सकिन्न। चीन- भारत बीच लद्दाखको गलवान घाटीमा भएको हिंस्रक भिडन्त विश्व शान्ति हरण गर्ने दिशाको संकेत होइन भन्ने आशा र विश्वास राख्नु सहज एवं बुद्धिमत्तापूर्ण आँकलन हुन सक्दैन।

यसै प्रकरणबारे एकजना पत्रकार मित्रसँग गफ हुँदा उहाँको अभिव्यक्तिले मलाई यसबारे लेखन विवश तुल्यायो। निश्चय पनि युद्ध विषयक लेख्दा मलाई कुनै सुखद अनुभूति हुँदैन।
निकट भविष्यमा चीन समावेश रहेको कुनै युद्ध भएको खण्डमा पहिलो कुरा त त्यसको श्रेय कोरोना भाइरसलाई जान्छ। चीनमाथि कोही जाइलागे अथवा चीन कसैमाथि जाइलागे ‘विवेक र प्रज्ञारहित’ इतिहासले त्यसको मूल कारणमा कोरोना भाइरस रहेको प्रमाणित गर्न किञ्चित पनि धक् मान्दैन।

विषयवस्तुमा प्रवेश गर्नुभन्दा पहिला विश्वप्रसिद्ध अर्थशास्त्रीहरुको भविष्यवाणी बारम्बार स्मृतिमा सल्बलाइरहेको छ। अधिकांश अर्थशास्त्रीहरुको परिकल्पनामा आउँदो एक दशकभित्र चीन विश्वको सबैभन्दा ठूलो अर्थतन्त्र भएको देश हुनेछ। अर्थात वर्तमानमा २१ ट्रिलियन डलरको सबैभन्दा ठूलो अर्थतन्त्र भएको अमेरिका, १४ ट्रिलियन डलरको दोश्रो ठूलो अर्थतन्त्र भएको चीनबाट अत्यन्त फरक अन्तरले तेश्रो स्थानमा खुम्चिने छ। अर्थशास्त्रीहरुको ‘प्रोजेक्शन’मा २०३० सम्ममा चीनको अर्थतन्त्रले ६४ ट्रिलियन डलरको ग्राफ छुनेछ, भारतले ४६ ट्रिलियन डलरमा पुगेर (भारत वर्तमानमा ६ नम्बरको अर्थतन्त्र २ दशमलब ८४ ट्रिलियन डलर) अमेरिकालाई ३१ ट्रिलियन डलरको तेस्रो नम्बरमा खुम्च्याइदिने छ।

तर कुनै प्रकारले चीन र भारत युद्धमा गुथ्थमगुत्था भए भने निश्चय पनि अमेरिकाको बादशाहत कायम रहने छ। चीन र भारत बाहेक संसारको अन्य कुनै पनि देशसँग अर्थको मामलामा अमेरिकालाई पछि पार्न सक्ने क्षमता छैन।

चीन युद्धोन्मुख छ, भारत युद्धलोलुप छ। दुबै देश बीच निकट भविष्यमा हुन सक्ने सम्भावित युद्धको स्थानीय र क्षेत्रीय कारण र समस्या आदिको विश्लेषण गर्नुअघि यदि २०३० बारेको वैश्विक अर्थतन्त्रको परिकल्पनालाई महत्त्व दिइँदैन भने त्यस्ता सबै विश्लेषण एकांगी र अर्थहीन हुने छन्।

नबिर्सौँ- चीन र भारत युद्धमा होमिए भने त्यसबाट लाभान्वित हुनेमा अग्रणी अमेरिका, रूस र यूरोपियन देश नै हुने छन्। कोरोनाले थिलथिलो पारेको यी देशका अर्थतन्त्रलाई स्वास फेर्न युद्धजन्य सामग्रीको बिक्री हुनु अति आवश्यक छ। यो नहुँदा यिनीहरुलाई टिक्नै गाह्रो हुने अवस्था छ। युद्ध नभएको खण्डमा केही वर्षसम्म यिनीहरुको अर्थतन्त्र धानेको टेक्नोलोजी र अस्त्र शस्त्रको ग्राहक कुनै अर्को ग्रहबाट आउने होइन।

वर्तमानमा चीन विश्वको दोश्रो अर्थतन्त्र हुनुका साथै सैन्यशक्तिमा विश्वको तेश्रो शक्ति हो। पहिलो शक्तिबारे भनिराख्नु परेन, दोश्रो शक्ति रूस हो। चौथो नम्बरमा भारत नै आउँछ। हुन त अणु आयुध शक्ति सम्पन्नता हासिल गरेका देशहरुमा सैन्यशक्तिको चर्चा गर्दा पहिला-दोश्रो -तेश्रोको चर्चा गर्नुको कुनै औचित्य हुन्न। यस्ता देश बीच युद्ध भएको खण्डमा जीतको भविष्यवाणी गर्नु सम्भव छैन, हो मानवता पराजित हुने निश्चित छ। उत्तर कोरियासँग विश्वका समस्त शक्ति राष्ट्र थर्कमान हुनुको कारण यति मात्रै हो, ऊसँग पनि २०-३० वटा अणु बम छन्।

तेश्रो र चौथो सैन्य शक्ति संपन्न राष्ट्र के कस्ता कुराले सम्पन्न छन्? तपाईँलाई जान्न मन लाग्यो होला? सैन्य शक्तिमा ‘ग्लोबल फायर इंडेक्स’ बाट सैन्य शक्तिको मूल्याङ्कन हुन्छ र यो जति कम भए त्यति नै बलियो मानिन्छ। अहिलेसम्म ‘जिरो पावर इन्डेक्स’मा कुनै राष्ट्र पुगेको छैन। चीन यस ‘क्याटेगरी’मा ० दशमलब ०६९१ ‘पावरइंडेक्स’ का साथ तेश्रो तथा भारत ० दशमलब ०९५३ ‘पावरइंडेक्स’का साथ चौथो नंबरमा छ। पहिलो र दोश्रो नंबरमा शीतयुद्धका नाइकेहरु क्रमशः ० दशमलब ०६०६ तथा ० दशमलब ०६८१ अंकका साथ रहेका छन्।

२०१९ को तथ्यांक अनुसार सबै किसिमका सेनामा २०,३५००० सक्रिय सैनिक लिएर चीन विश्वकै सबैभन्दा बढी सक्रिय सैनिक हुने देश हो। यसका साथै चीनसँग ५,१०००० ‘रिजर्भ फोर्स’ पनि छ। तपाईँले परम्परागत रूपमा सुनेको जल ( नेभी), थल (ग्राउन्ड), नभ (एयरफोर्स) सेनाका अतिरिक्त आधुनिक विश्वमा सेनाका केही नयाँ अवतार पनि थपिएका छन्। ती हुन्- ‘रकेट फोर्स’ र ‘स्ट्रेजिक सपोर्ट फोर्स।’

‘रकेट फोर्स’ शब्दले नै बुझिन्छ ,’स्ट्रेजिक सपोर्ट फोर्स’ अन्तर्गत साइबर – स्पेस -इलेक्ट्रानिक ‘वारफेयर’ को काम हुन्छ। १७७ बिलियन डलर वार्षिक बजेट रहेको चीन यस मामलामा विश्वको दोश्रो रैंकिंगमा पर्छ।

१४,४४,५०० सक्रिय सैनिकका साथ भारत यस मामलामा चीन पछि दोश्रो नम्बरमा आउँछ। तर २१ लाख ‘रिजर्भ फोर्स’ रहेको भारतका दुबै सैन्य संख्या जोड्दा विश्वकै सबैभन्दा ठूलो सैनिक संख्या भएको देश हुन पुग्छ। अर्थात यसले चीनको ‘पीएलए’ – पीपुल्स लिबरेशन आर्मीलाइ उछिन्छ। भारतको वार्षिक सैन्य बजेट चीनको तुलनामा आधाभन्दा कम जम्मा ६७ बिलियन डलर रहे पनि रैंकिंगमा यो चीनपछि तेश्रो नम्बरमा आउँछ। विदेशी मुद्रा मौज्दातमा भने चीन विश्वकै अग्रणी छ। अप्रिल २०२० को तथ्यांक अनुसार चीनसँग ३१०० अर्ब डलरको सञ्चिति छ। भारत यस मामलामा धेरै पछाडि ४६८ अर्ब डलरको सञ्चितिका साथ आठौँ नम्बरमा छ। युद्धको समयमा यही सञ्चिति देशको सबैभन्दा ठूलो शक्ति साबित हुन्छ।

सामरिक शक्तिको कुरा गर्दा चीनसँग सबै खाले ‘एयरक्राफ्ट’को संख्या ३,२१० रहेको छ भने भारतसँग २,१२३ ‘एयरक्राफ्ट’ रहेका छन्। ‘एयरक्राफ्ट’मा सबैभन्दा शक्तिशाली मानिने ‘कम्ब्याट (combat) एयरक्राफ्ट’ चीनसँग १,२३२ छन् भने भारतसँग यिनको संख्या ५३८ छ। ‘कम्ब्याट एयरक्राफ्ट’ नै ‘एयरफोर्स’ को सबैभन्दा घातक साधन हो। यिनले आकाशमा भिडन्त गर्नुका साथै आकाशबाट पृथ्वीमा सफल लक्ष्यभेदन गर्न सक्छन्। भारत र चीन बीच युद्ध भएको खण्डमा तिब्बतको उचाइ दुबै देशलाई अफाप सिद्ध हुने छन्। प्रायः ‘कम्ब्याट एयरक्राफ्ट’ मा जेट इन्जिन हुन्छ। जेट इन्जिन सक्रिय हुन अक्सिजन आवश्यक हुन्छ। ५-६ हजार मिटरसम्म त तिब्बतकै उचाइ छ। दुबै देशका ‘कम्ब्याट’ विमानले यो उचाइ पार गर्न यो भन्दा माथिबाट उडेर लक्ष्यमा पुग्नु पर्ने हुन्छ। यस कारणले यी विमानको अस्त्र शस्त्र बोक्ने क्षमता एक तिहाइभन्दा पनि कम हुन जान्छ।

विश्वका चार देशसँग हजारौँ किमीमाथि घुमिरहेकास्याटेलाइटलाई टुक्राटुक्रा पार्ने क्षमता छ। चीन भारतबाहेक यस पंक्तिमा अमेरिका रूस नै अग्रणी छन्। तर आफ्नो बाहेक अन्य देशकास्याटेलाइटलाई सटिकलोकेटगर्ने क्षमता अमेरिका रूस बाहेक चीनभारत दुबैसँग छैन। हो,’लोकेटभए पछि टुक्राटुक्रा पार्ने क्षमता भने चीन भारतसँग छ।

यसैगरी चीनसँग ‘अट्याक एयरक्राफ्ट’ ३७१ र भारतसँग १७२ छन्। चीनसँग रहेको ‘जे-२०’ नामक ‘ एयरक्राफ्ट’ ले एकै पटकमा १२ वटा लक्ष्यमा आक्रमण गर्न सक्छ भने भारतसँग रहेको ‘सुखोई एयरक्राफ्ट’ले एकै पटकमा १६ वटा लक्ष्य भेदन गर्न सक्छ। चीनसँग सैनिक र युद्ध सामग्री ओसार पोसार गर्ने २२४ ठूला विमान छन् भने भारतसंग यिनको संख्या २५० छ।

युद्धमा हेलिकप्टरको बेग्लै महत्व हुन्छ। चीनसँग हेलिकप्टर संख्या ९११ छ भने भारतसँग ७२२ छन्। भारतसँग एमआई-१७ भी-५ र चिनूक जस्ता आधुनिक हेलिकप्टर छन्। ‘अटयाक हेलिकप्टर’ चीनसँग २८१ छन् भने भारतसँग जम्मा २३ वटा छन्। तर भारतसँग एमआई -२४ र अपाचे जस्ता अति उन्नत र नया प्राविधि सम्पन्न हेलिकप्टर छन्। अपाचे हेलिकप्टरको विशेषता के छ भने यसमा रहेको गनले निशाना लाउनु पर्दैन। पाइलटका आँखाले जता हेर्छन्, अटोमेटिक रूपमा गनले त्यही ‘फायर’ गर्छ। अर्थात यसको गन पाइलटको आँखाले नै सञ्चालित हुन्छ।

थल सेनासँग शक्तिको रूपमा चीनसँग ३५,००० ट्यांक छन्, भारतसँग जम्मा ४,२९२ ट्यांक छन्। अर्को युद्ध सामग्री ‘आर्म्ड भीहाइकल’ चीनसँग ३३,००० र भारतसँग ८,६८६ छन्। ‘सेल्फ आर्टलरी’ चीनसँग ३,८०० र भारतसँग २३५ छन्। चीनसँग ‘फिल्ड आर्टलरी’ ३,६००, भारतसँद्बग ४,०६० छन्। चीनसँग ‘रकेट लञ्चर ‘ २,६५० तथा भारतसँग २६६ छन्।

‘नेभी’को मामलामा चीनसँग जहाज संख्या ७७७ छ भने भारतसँग यो संख्या २८५ छ। अति विशाल ‘एयरक्राफ्ट कैरियर’ जहाज चीनसँग २ वटा र भारतसँग जम्मा १ छ। ‘साइलेन्ट किलर’ का नामले कुख्यात ‘सबमरिन’ चीनसँग ७४ र भारतसँग १६ वटा मात्रै छन्। भारतका अधिकांश ‘सबमरिन’ पुराना तथा पुरानो प्राविधियुक्त छन्। भारतले यो कमी पूरा गर्न अमेरिकाको ‘सबमरिन हन्टर’ भनिने ‘पी-८ आई’ विमान राखेको छ। यो विमानले माथि आकाशबाट पानीमुनि रहेका ‘सबमरिन’लाई ‘लोकेट’ गरी निशाना बनाउन सक्छ।। ‘नेभी’ सँग हुने अर्को जहाज जसलाई ‘ड्रेस्टायर’ भनिन्छ, यस्ता जहाज चीनसँग ३६ र भारतसँग १० मात्रै छन्। यसैगरी अर्को घातक जहाज जसलाई ‘फ्रिगेट’ भनिन्छ, चीनसँग ५२ तथा भारतसँग १९ रहेका छन्। समुद्रमा ‘पेट्रोलिङ’ गर्ने जहाज चीनसँग २२० र भारतसँग १३९ छन्। क्षेत्रफल, स्थानीय समस्या र छिमेकी शत्रुको आँकलन गर्दा चीनसँग रहेको सैनिक उपकरण बढी भए पनि भारत उसको तुलनामा कमजोर छैन। कारण चीनले भारतसँगको युद्धमा आफ्ना सबै शक्ति भारतविरुद्ध होम्न सक्दैन। आफ्नो विशाल क्षेत्रको सुरक्षा, स्थानीय समस्या र छिमेकको सुरक्षामा उसले आँखा चिम्लन मिल्दैन।

परम्परागत सैन्य शक्ति बाहेक दुबै देशसँग पर्याप्त भन्दा पनि पर्याप्त मात्रामा ‘क्रूज’ ,’बैलेस्टिक’ ,’इंटरकन्टिनेन्टल’,र ‘हाइपर सोनिक’ मिसाइल छन्। सबैभन्दा चर्को र विनाशकारी भनेर चिनिने एटम बम चीनसँग झण्डै ४०० र भारतसँग झण्डै १५० रहेका छन्। के यत्रा विघ्न सैन्य शक्ति भएको देश बीच युद्ध भयो भने विनाश बाहेक अन्य केही परिणाम आउने अपेक्षा गर्न सकिन्छ?

चीनलाई पनि थाहा छ- भारतलाई पनि थाहा छ किनकि जब म जस्तो सामान्य लेखकलाई थाहा छ भने यी देशका सरकार र सेनालाई थाहा छैन भन्ने विश्वास गर्न सकिन्न। चीन र भारतका बीचको उच्च हिमाली सीमाले ‘ग्राउन्ड आर्मी’ सँग भएका ठुलठूला घातक /मारक ट्यांकको त्यति साह्रो उपयोग हुन सक्दैन। दुबैका बीच ‘नेभी’को उपयोग पनि सीमित नै हुन्छ। बढी भूमिका ‘एयरफोर्स’ कै हुन्छ, क्रूज, बैलेस्टिक र विभिन्न मिसाइलकै हुन्छ। दुबैसँग घरमा बसी बसी एक अर्काको जुनसुकै शहर ध्वस्त गर्न सक्ने क्षमता छ।

अलिक फरक चर्चा गर्दै समाप्तितिर उन्मुख हुन चाहन्छु। अबको हुने जुनसुकै युद्ध अति नै ‘हाइटेक’ हुन्छ। यस्तो ‘हाइटेक’ कि यसले ‘हाइटेक’ प्रणालीलाई नै ध्वस्त बनाइदिन्छ। तपाईँलाई विदित नै छ ‘हाइटेक’ को सम्बन्ध ‘स्याटेलाइट’सँग हुन्छ। पृथ्वी सतहबाट ४ सय किमी माथि (लो अर्थ अर्बिट) देखि ४०००० किमी माथि ( हाई अर्थ अर्बिट) फनफनी घुमिरहेका ‘सैटेलाइट’ले अनेक तवरले हामीलाई ‘हाइटेक’ हुने सुविधा उपलब्ध दिएका छन्।

विश्वका चार देशसँग हजारौँ किमीमाथि घुमिरहेका ‘स्याटेलाइट’लाई टुक्राटुक्रा पार्ने क्षमता छ। चीन र भारतबाहेक यस पंक्तिमा अमेरिका र रूस नै अग्रणी छन्। तर आफ्नो बाहेक अन्य देशका ‘स्याटेलाइट’ लाई सटिक ‘लोकेट’ गर्ने क्षमता अमेरिका र रूस बाहेक चीन-भारत दुबैसँग छैन। हो,’लोकेट’ भए पछि टुक्राटुक्रा पार्ने क्षमता भने चीन र भारतसँग छ।

अब हुने युद्धमा सबैभन्दा चर्को मूल्यमा बिक्ने कुरा यही ‘टेक्नोलोजी’ हुनेछ। युद्धमा संलग्न देशले एक अर्काका अनेक थरिका ‘स्याटेलाइट’ ध्वस्त गरेर एक अर्कालाई पंगु बनाउने होडबाजी हुन्छ। युद्धको फैसला जल, थल, नभबाट होइन, सुदूर अन्तरिक्षमा गरिएको ‘अप्रेसन’ले निर्धारित गर्छ। चीनले यस कुरामा गहिरिएर विचार पुर्‍याउनुपर्ने आवश्यकता छ। वर्तमान परिस्थिति अनुसार अमेरिकाले भारतलाई यो प्रविधि सहजै उपलब्ध गराउँछ। रूससँग भारतको पुरानो विशेष सम्बन्ध नै छ। आर्थिक लोभले रूसले यो प्रविधि चीनलाई दिनसक्छ भन्ने सम्भावनालाई इन्कार गर्न सकिन्न। तर, तर, तर यो यस्तो युद्ध हुनेछ जसले पहिला हान्यो- ‘द गेम इज ओभर।’ आफ्ना ‘स्याटेलाइट’ ध्वस्त भएपछि सबै प्रविधि हुँदाहुँदै पनि ‘स्याटेलाइट’को सहयोग बिना केही गर्न सकिन्न।

चीन र भारतबीच रहेको ३,४८८ किमी बोर्डर अथवा गलवान घाटी, नाथुला पास वा तवांग घाटीको केही विवादित भूमिका लागि के दुबै देशले युद्ध गर्न न्यायोचित हुन्छ?

यसबारे पहिलो कुरा चीनले भारतलाई १९६२ को भारत (जुन बेला त्यहाँका सैनिकसँग राम्रा हथियार त के राम्रा जुत्तासम्म थिएनन्।) सम्झिने भूल गर्नु हुन्न। चीन तेश्रो नम्बरको शक्तिशाली देश हो भने भारत पनि चौथो नम्बरको सैन्य शक्ति भएको देश हो। छिमेकी र घरेलु शत्रुको हिसाब गर्दा त चीनको सामर्थ्य भारतभन्दा पनि कम हुन जान्छ। दोश्रो कुरा १९६२ पछि पटकपटक चीनबाट सीमाना उल्लंघन हुँदा भारतमा नेहरू -गान्धीको ‘सेक्युलिरिजम’मा हुर्केका सत्तासीन थिए जसले चीनको ‘प्रोपोगन्डा र बार्गेनिङ’ सामु घुँडा टेके। अहिले भारतमा’ नैनम छिदन्ति शस्त्राणि नैनम दहति पावकः’ मा विश्वास गर्नेहरु सत्तासीन छन्।

गलवानमा भएको हिंस्रक झड़प मत्थर हुन्छ कि यसले झनै व्यापकता लिन्छ अर्थात दुबै देशबीच युद्ध हुने कि नहुने यसको एकलौटी निर्णय गर्ने अधिकार चीनसँग रहेको छ। भारत आफैँ युद्धमा जाँदैन तर एक इन्च पनि पछाडि सर्दैन। यसबाहेक विश्वका अन्य शक्ति जसरी पनि यी दुबैको भिडन्त गराउने सुरसारमा छन्।

भारतको तर्फबाट ‘ट्रेडवार’ शुरू नै भइसक्यो। नागरिक स्तर र सरकारी स्तर दुबैबाट चीनलाई प्रतिबन्ध लाउने एकपछि अर्को निर्णय भइरहेका छन्। संसारभरिकै मान्यता विपरीत ‘लाइन अफ एक्चुअल कन्ट्रोल” मा भारत सरकारले आफ्ना सैनिकलाई हथियार बोक्ने र प्रयोग गर्ने सम्मको अनुमति दिइसकेको छ।

निकट भविष्यमा संसारकै स्वरुप परिवर्तन गर्न सक्ने महायुद्ध हुने अथवा टर्ने चिनियाँ राष्ट्रपतिकै बुद्धि र विवेकमा निर्भर छ। अमेरिकी राष्ट्रपति निर्वाचनसम्म उनले संयम कायम राख्न सके भने चुनावको परिणाम जे भए पनि (ट्रम्प नै निर्वाचित भए पनि, यसकै सम्भावना प्रतिशत बढी छ) विश्वको राजनीतिक र अन्य परिदृश्य परिवर्तित हुन्छन्। अमेरिकाले अहिले नै दक्षिणी सागरमा दुईवटा ‘फ्लिट’ तैनाथ गरे पनि यो सैन्य रणनीतिको धमासबाज़ी मात्रै हो। अमेरिका चीनसँग आफै युद्धमा होम्मिने काम गर्दैन।

अमेरिकाको सारा प्रयास २०३० मा आर्थिक रूपमा उसलाई पछार्ने चीन र भारतलाई भिडाउने हो। चीन-भारतले यो कुरा नबुझेका होइनन् तर ‘विनाश काले विपरीत बुद्धि’ यी दुईका सन्दर्भमा के कति सत्य साबित हुन्छ त्यो निकट भविष्यमै साबित हुन्छ।

असार १०, २०७७ मा प्रकाशित

42

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

Article on Nepalese nationalism and B P Koirala

Article on Nepalese nationalism and B P Koirala

”नेपाली राष्ट्रियता र वी.पी. कोइराला”
विशेष अन्तरक्रिया कार्यक्रम
२७ शनिवारवार २०६९, काठमाडौं
 प्रस्तुति :  डा. रमेशकुमार ढुङ्गेल
१. पृष्ठभूमि
नेपाली राष्ट्रियता र वी.पी.कोइराला शीर्षकको विषयले यस देशको आधुनिककालको करिब अढाइ शताब्दी लामो इतिहासलाई र झ48डै ७ दशक लामो नेपालको प्रजातान्त्रिक संघर्ष र अभ्यासलाई समेट्दछ। यथार्थ रुपमा बु137ने प्रयास गर्दा नेपाली राष्ट्रियताको इतिहासले अठाह्रौं शताब्दिको उत्तरार्द्धतिर आएर आफ्नो प्रारम्भिक–रुपलाई अगाडि ल्याएको देखिन्छ, जुनबेला युरोपमुखी ‘नेशनालिज्म’ को पनि पूर्वरुप देखा पर्दै थियो। त्यसैगरी करिब ७ दशक लामो नेपालको प्रजातान्त्रिक संघर्ष र अभ्यासले वि.सं.१९८० को दशकदेखि शुरु भएको राणाशासन विरोधका सांकेतिक गतिविधि र त्यसैको फलस्वरुप क्रमिक रुपमा वि.स. १९९० को दशकदेखि देखापरेका ‘प्रजापरिषद्’, अखिल भारतीय नेपाली काँग्रेस, अखिल भारतीय गोर्खा काग्रेस जस्ता दल तथा संस्थाहरूका गतिविधि र इतिहासलाई उत्तिकै महत्वकासाथ समेट्दछ। प्रजातान्त्रिक सङ्घर्ष र अभ्यासका क्रममा जन्मिएका राजनीतिक दल वा संस्था मध्ये वि.स. २००३ सालमा गठन भएको नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र ०५ सालमा गठन भएको नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस मिलेर ०६ सालमा गठन भएको नेपाली काग्रेसको भूमिका नेपाली प्रजातन्त्र र त्यसको आदर्श अनुरुपको राष्ट्रियताको क्षेत्रमा सर्वोच्चस्थानमा रहेको कुरा कसैले नकार्न नसक्नेकुरा स्पष्ट छ। यस प्रसङ्गमा एउटा चाखलाग्दो ऐतिहासिक सन्दर्भ बु137न र सम्झनलायक छ, त्यो के हो भने, काँग्रेस नाम जोडिएर स्थापना भएका नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको क्रमका दल मध्ये ‘नेपाल र राष्ट्रिय’ दुबै नाम समेटेर नामाकरण भएको दलको अभियन्ता र पहिलो नेतृत्व वी.पी.कोइरालाबाटै भएको हो। यस घटनाको ८ वर्षपछि अर्थात सं. २०१२ सालको बीरगञ्जमा सम्पन्न नेपाली काँग्रेसको छैठौं महाधिवेशनले समाजवादलाई पनि अंगिकार गर्‍यो, जसले गर्दा नेपाली प्रजातन्त्रसंगै  समाजवाद पनि राष्ट्रियताको आधारभूत विषय बन्न पुग्यो। यसरी नेपाली राष्ट्रियताको सन्दर्भमा वी.पी. र नेपाली काग्रेसको नाम खासगरी पछिल्ला प्रजातान्त्रिक गतिविधिको प्रसङ्गमा नङ्ग–मासु जस्तो टाँसिएर अगाडि बढेको तथ्य इतिहासका सामु छ र यस विषयलाई त्यसै रुपमा वाहेक अरू ढङ्गले बु137न सकिने स्थिति छैन।
अब नेपाली राष्ट्रियताको प्रसङ्गलाई अगाडि बढाउने क्रममा सोझै नेपालको ऐतिहासिक विषय वस्तु र घटनालाई एउटा सूचीको रुपमा मात्र उल्लेख गरेर पुग्दैन। यस विषयलाई राम्रोस147ग बु137न राष्ट्रियता भने कै के हो र आधुनिक नेपालका निर्माता पृथ्विनारायण शाह र नेपाली प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका अभियन्ता वी.पी.ले त्यस विषयलाई कसरी बुझेका थिए वा बुझेकै थिएनन्? भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हो। यदि बुझेका थिए भने यस विषयलाई आजको सैद्धान्तिक ९तजभयचष्तष्अब०ि दृष्टिले कसरी हेर्न सकिन्छ? भन्ने तर्फ विचार गर्नुपर्ने हुन्छ।
माथि उल्लेख गरियो, नेपाली राष्ट्रियताको इतिहास अठाह्रौ शताब्दीको उत्तराद्धतिर देखि मात्र शुरु भएको भनेर ― किन त्यसलाई आधार समय मान्ने भन्ने प्रसंग एउटा हो भने, त्यस आधार समयलाई शुरू–शुरूमा वी.पी.ले किन अङ्गिकार नगरेको हो र सुगौलि सन्धिदेखि अर्थात् सन् १८१६ देखि मात्र ‘नेपाली राष्ट्रियताको उदयका निम्ति गोरखा राजाहरुको विजय अभियानको एउटा अप्रत्याशित सामग्री फेला पर्‍यो’ भनेर बोलेका हुन् भन्ने विषय तथा पछि २०३३ सालमा भारत निर्वाशनबाट फर्किए पछि चाही147 राष्ट्रियताको चुरो आधुनिक नेपालका निर्माता राजा र त्यस वरिपरिका राष्ट्रिय शक्तिलाई र प्रजातन्त्रलाई एकैक्रममा राखेर किन स्वीकार गरेका हुन्? भन्ने कुरा आज अत्यन्तै गंभीरतापूर्वक बु137न जरुरी भएको छ। यस विषयमा अहिले एउटा कुरा मात्र चर्चा गरेर अन्य विषयमा अगाडि बढ्न सकिन्छ जस्तो लाग्दछ, त्यो के हो भने, सच्चा र दृढ राजनेताहरु प्रायः देशको स्वाधिनताकासाथ सुरक्षा, जनताको न्यूनतम अधिकार र जनताको रक्षालाई प्रथम महत्व दिदै परिस्थिति अनुरुप समय सापेक्षतामा चल्दछन् र दुबै कुरालाई राम्ररी बचाउँछन्। अर्को तर्फ हठी नेताहरु भने आफू पनि भष्म हुन्छन् र देश र जनतालाई पनि स्वाहा पार्दछन्। नेपालका पृथ्वीनारायण, बहादुर शाह, जङ्गबहादुर, वी.पी. र महेन्द्र नै पनि आ–आफ्नै किसिमले प्रथम कोटीमा पर्दछन्। भीमसेन, मोहन शमसेर, राजा ज्ञानेन्द्र र अहिलेका कतिपय नेताहरू भने दोस्रो कोटीमा पर्दछन् भन्ने हाम्रो दृष्टिकोण हो। स्टालिन, हिटलर, चाउचेस्कु, सद्दाम जस्ता विश्वका नेताहरु पनि दोस्रो कोटीमा नै परेका उदाहरणहरु हामीले देखिरहेका छौं। देशको स्वाधिनता, जनताका न्यूनतम अधिकार र अमन–चयनका निम्ति कच्चा खेल नखेलिकन वी.पी.को जस्तो मध्यममार्गी राजनीतिक सिद्धान्तलाई व्यवहारिकतामा ढाल्न खोज्ने नेता वास्तवमा समय सापेक्षता र सिद्धान्तका पृष्ठपोषक हुन्छन्। पृथ्वीनारायण र वी.पी.मा यस्ता समानता देखिएका छन् यध्यपि यी दुवै राजनेताका आधार फरक छन्।
वी.पी.ले उनको राजनीतिक जीवनको पूर्वाद्धमा राष्ट्रवादलाई एक्काइसौं शताब्दीको नागरिकको प्रजातान्त्रिक अधिकारस147ग मात्र सम्बन्धित बनाएर बुझेको देखिन्छ भने उत्तरार्द्धमा यो मात्र त होइन रहेछ – प्रजातन्त्रस147गै ‘राष्ट्रियताको चुरो’ कुनै राष्ट्रिय संस्था वा राष्ट्रिय अस्तित्वस147ग गा147सिएका प्रतिक, समूह, व्यक्ति आदि (जसलाई वी.पी. राष्ट्रिय चरित्रका शक्तिहरु भन्थे) स147ग पनि उत्तिकै निहित रहेको हुन्छ भन्ने कुरामा निश्चित भएको देखिन्छ (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति पृ.१९)। उनका निम्ति राष्ट्रियता देशको अस्तित्व र त्यस देशका जनताको प्रजातान्त्रिक अधिकार दुबैस147ग सम्बन्धित देखिन्थ्यो। त्यसैले दोस्रो दृष्टिकोणमा सैद्धान्तिक हिसाबले देशभक्तीय राष्ट्रवादलाई जोड दिएको देखिन्छ। वी.पी.भन्थे – “राष्ट्रियताको चूरो नै छैन भने मैले के समात्ने?” (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति पृ.२०)।
यसमा राष्ट्रवादी शक्ति र यसका धरोहरतर्फ वी.पी.ले आत्मसात गरेको देखिन्छ। अहिले स्वयम्भू, बौद्धनाथ, पशुपति, लुिम्बनी जस्ता राष्ट्रिय धरोहर प्रति पनि खेलवाडमा लाग्ने हालका नेताले राष्ट्रिय शक्तिको चूरो पक्डन सक्दैनन् र देश डुबाउ147छन् भन्ने वी.पी.को पछिल्लाकालको अभिव्यक्तिको आशय आज पनि अत्यन्त सान्दर्भिक रहेको छ।
पृथ्वीनारायण शाहलाई राष्ट्रवादको यूरोपमुखी आधुनिक विचार थाहा थिएन तर भारतीय महाद्विपका ‘महाराष्ट्र’ ‘राष्ट्रकूट’ जस्त्ाा राष्ट्र नामधारी मुलुक र ऋग्वेद्देखिका ‘इयम्राष्ट्रिम संघमति …. सोहनो भवतु’ जस्ता दक्षिण एसियाका राष्ट्र र संघ सम्बन्धी ”हामी सबैस147गै बसौं, स147गै खाउ,147 मिलेर बसौं, परमचक्रीलाई पनि स147गै मिलेर परास्त गरौं” भन्ने जस्ता आदर्श दृष्टिकोणका विषयमा अवश्य ज्ञान थियो, जुनकुरा यूरोपमुखी राष्ट्रवाद भोगेका, पढेका र बुझेका वी.पी.मा थिएन वा अवश्य कम थियो होला। वास्तवमा नेपालमा वी.पी.को समयका राजा र पञ्चायती शासक तथा स्वयम् वी.पी. समेतलाई नेपाल देशको राष्ट्रवादको प्रसंगमा ऐतिहासिक वास्तविकताको बुझाईमा केही न केही अस्पष्टता भने रहेको देखिन्छ। किनकि त्यसबेला वी.पी. नेतृत्वको प्रजातन्त्रको लहर बोकेको नेपाली का147ग्रेस, राजा र पञ्चहरु सबै, एउटा स्वतन्त्र देश बनाउने र राष्ट्र निर्माण गर्ने नारामा अभ्यस्त थिए तर त्यो नारा खुरुक्कै उपनिवेशीकरण गरिएका संयुक्त राष्ट्र अमेरिका र भारत जस्त्ाा मुलुकका स्वतन्त्रताको संघर्षको क्रममा उठेका नाराबाट नक्कल गरिएको मात्र थियो। पृथ्वीनारायण शाह, बहादुर शाह, जङ्गबहादुर जस्ता शासकले अन्तर्राष्ट्रिय जगतलाई समेत कि शक्ति देखाएर कि कुटनीतिक चालले भएपनि बचाएको स्वाधिन र सार्वभौमिक नेपालको इतिहास नै नबुझकन उपनिवेशका जनतामा रहेको जस्तो हिनताबोधको शिकार वा त्रशित मनस्थितिको उपज मात्र थियो त्यो नारा। किनभने नेपाल कहिल्यै उपनिवेश नभएको स्वतन्त्र देश थियो, त्यो पनि साम्राज्यवादी शक्तिहरुस147ग लडाईं–भिडाईं गरेर आफ्नो अस्तित्व कायम गरिराख्न सफल भएको एक स्वतन्त्र एवम् सार्वभौम राष्ट्र थियो।
यसो भएतापनि वी.पी. र पृथ्वीनारायण शाह दुबैमा देशभक्तीय राष्ट्रवाद स्पष्टसंग देखिन्थ्यो। पृथ्वी नारायण शाहले बुझेको भू–राजनीति र वास्तविकता देशभक्तीय राष्ट्रवादको रुपमा वी.पी.मा पनि स्पष्टसंग झल्कन थालेको थियो पछिल्ला कालमा। यस सन्दर्भमा वी.पी. भन्छन्ः ”….हिन्दुस्तानमा निर्भर रहेर कोही राजनीति गर्न चाहन्छ भने, त्यो पनि धेरै सफल हु147दैन या चीन र रुसस147ग मात्र निर्भर भएर गर्छ भने पनि सफल हु147दैन, यिनीहरुलाई चिढाउनु पनि हु147दैन। ….कसैको पनि धृतराष्ट्र आलिङ्गनमा हामीले जानु हु147दैन, हिन्दुस्तानस147ग नजिक भएपनि त्यसको पकडमा जानु हु147दैन” (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति – पृ ११२–११३)। वी.पी. विदेशी एजेन्टदेखि होसियार रहनु पर्ने र पार्टी विविध कारणवश हिन्दुस्थान उन्मुख भएतापनि हिन्दुस्तानको हतियार भने बन्नु हुँदैन र प्रयोग हुनबाट बच्नु पर्दछ भन्ने सङ्लो राष्ट्रिय धारणा राख्ने राजनेता हुन् (राजा, राष्ट्रिया र राजनीति पृ.१११)।  यसबाट के बुझन्छ भने, पृथ्वीनारायण पनि दुईढुङ्गाको तरुल देख्थे नेपाललाई र दक्षिणका वादशाहलाई धूर्त, चतुर र स्वार्थी मान्थे त्यसै गरी उत्तरको शक्तिलाई पनि त्यो ज्यादै ठूलो छ भर्सक बचेर सतर्कतासाथ सम्बन्ध राख्न निर्देशन दिन्थे। वी.पी.को यहाँ उल्लेखित धारणा पनि पृथ्वीनारायणसँग ठ्याक्कै मिलेको देखिन्छ। यहाँ सच्चा देशभक्तीय राष्ट्रवादी दृष्टिकोण दुवैमा एउटै खाले देखिएको छ। वी.पी. ले पछिल्लाकालमा “प्रो.इण्डियन भन्ने तत्व” आफू र आफ्ना राजनीतिक समूहभन्दा बाहिर देख्न थालका थिए (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति पृ. १४०)।
वी.पी.को देशको राष्ट्रिय अस्तित्व बचाउने राष्ट्रिय एकता र मेलमिलापको नीति तथा  फिरङ्गीसँग संयुक्त भई लडेर नेपाललाई स्वाधिन देशका रुपमा उभ्याउने पृथ्वीनारायण शाहको नीतिमा कहाँ छ भिन्नता? आश्रित नीति बनाई मिल्न आउनेलाई मिलाउँदै र नआउनेलाई त्यहाँका जनतालाई समेत हात लिई मिलाउँदै अंग्रेज र चीनका साम्राज्यको बीचमा ढुङ्गाका कापको तरुल जस्तो भएर भएपनि नेपाल र नेपालीलाई सुरक्षित राख्ने नीति पृथ्वीनारायण शाहको राष्ट्रिय नीति थियो। ‘फिरङ्गी र कुइरेका थाप्लामा ट्वाक”, ”भोट चीनिया माथि खुकुरी वा खुँडा” भनेर खाँडो जगाउने संस्कृति साम्राज्यवादी शक्ति वा विदेशी शक्ति विरुद्धमा एक भएर उठ्ने नेपाली राष्ट्रियताको संकेत किन होइन? विदेशी शक्तिबाट खतरा भएपछि राष्ट्रियताको वा त्यस्ता शक्तिको पञ्जाबाट उम्कने क्रममा नै राष्ट्रवादको भावनाको विकास हुने त होनी! पृथ्वीनारायण शाह ”त्यो शक्ति अवश्य आउन्या छ” आफू बच्न तयार हुनु भन्थे। भयो पनि त्यस्तै। वी.पी.को पनि त विश्लेषण झ48डै त्यस्तै होइनर? स्थानीय उत्पादनका सामग्री, स्थानीय मनोरञ्जन, स्थानीय संस्कृतिमा रमाउँदै सात समुद्रपारबाट आएको स्वार्थी शक्तिबाट बचेर एउटा हिमाली स्वाधिन र सार्वभौम देश बनाउने र त्यसलाई बचाउने धारणा हो पृथ्वीनारायणको। गोरखाको विजय अभियानको रुपमा अंग्रेजले यसलाई गोर्खा भने पनि पृथ्वीनारायण चाहीं ‘यो राज्ो’ वा ”नेपाल भन्याको प्रकृतिले बनाएको किल्ला’ को रुपमा हेर्थे। भ–ूराजनीति राम्रोसंग बुझेका वी.पी.को पछिल्ला कालको बुझाई पनि संस्कृति सभ्यताको विषयमा यस्तै यस्तै नै थियो।
२. देशभक्तीय नागरिक राष्ट्रवाद कि जातीय साँस्कृतिक राष्ट्रवाद?
राष्ट्रवादी धारणा, खास गरी दुई किसिमका देखिन्छन्। पहिलो नागरिकवादी राष्ट्रवाद ९ऋष्खष्अ ल्बतष्यलबष्कि्क० र जातिगत समुदायवादी राष्ट्रवाद ९भ्तजलय यच भतजलय–अगतिगचब िलबतष्यलबष्कि्क०। पहिलोले नागरिक सर्वोच्चता, राष्ट्रिय र व्यक्तिगत स्वतन्त्रतामा आधारित प्रजातान्त्रिक मुलुक, नागरिक कर्तव्य र सुरक्षायुक्त तथा सहकार्य, सहअस्तित्वका साथ भाइचारामा अड्ने दृष्टिकोण बोकेको राष्ट्रवादलाई जनाउँछ। यस्तो राष्ट्रवादले स्वाधिनता, प्रजातन्त्र, सहअस्तित्व, सर्वस्वीकार्य सामाजिक–आर्थिक प्रणाली जस्ता कुरामा महत्व दिएको हुन्छ। वी.पी.ले परिकल्पना एवम् व्याख्या गरेको राष्ट्रवाद त्यस्तै देखिन्छ। ‘नागरिक एकता’ ‘राष्ट्रिय एकता’ तथा ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप’ यी सबै नागरिक राष्ट्रवादका विषय हुन्। यसमा वी.पी.ले स्पष्ट रुपमा पार्टी–पार्टी मात्र मिल्ने र राष्ट्रिय चरित्रका शक्तिसँग एकोहोरो विरुद्धको अभियान चलाउने भनेको होइन भनेर स्पष्ट रुपमा भनेका छन् (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति पृ.१९)। यस विचारमा पछि आर्थिक वितरणको क्षेत्रका प्रजातन्त्र र समाजवादका मिश्रित कुरा थप्दै धनी–गरीव बीचको खाडल कम गर्ने बाटो लिएको देखिन्छ।
सुरुमा जमिन भन्दा पनि जनता मात्र राष्ट्र देख्ने वी.पी.ले राष्ट्र निर्माण गर्ने पृथ्वीनारायण शाह जस्तै राष्ट्र र राष्ट्रियताका साधनको चर्चा गर्दा जमिन, नदी, वन–जङ्गल सहित सहअस्त्विमा रहेको मानव श्रोत भएपछि पूर्ण राष्ट्र विकसित हुन सक्ने चर्चा गरेको कुरा बिर्सन हुन्न (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति पृ.२४)। वी.पी.देशभक्तिलाई खुरुक्कै भावनात्मक भएको कुरा स्वीकार्छन् र भन्छन् – “मानिसमा भावनात्मक विकास भएर नै राष्ट्रको विकास भएको हो” र राष्ट्रियताको भावना त्यसैबाट विकसित हुनु हो। यो भावनाले चाहीं अधिकारको कुरा मात्र गर्दैन भन्ने कुरा बु137नु पर्छ। यसबाट उनी खाँटी नागरिक वा राष्ट्रभक्तीय राष्ट्रवादका पक्षधर हुन् भन्ने स्पष्ट बुझन्छ। वी.पी. राष्ट्रवादी शक्ति र पूर्ण प्रजातन्त्र माग्ने जनताको शक्ति बीचको स्वार्थको मिलानको अवस्थालाई राष्ट्रवादी प्रजातन्त्र मान्दछन् भन्ने देखिन्छ  (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति पृ.१०७)।
अर्को राष्ट्रवाद हो, जातिय समुदायगत वा राष्ट्र राज्यीय ९लबतष्यल(कतबतभ० पद्धतिको राष्ट्रवाद। बहुसाँस्कृतिक धारणावादी ९्कगतिष्(अगतिगचबष्कि्क० को राष्ट्रवाद र विकासवाद पनि यसैसंग संवन्धित देखिन्छ, जुन धारणा वतर्मान परिस्थितिमा असफल हुँदै गएको कुरा ठाउँ ठाउँ, वेलावेलामा उठ्न थालेका छन्। वी.पी.का कृतिहरु र उनका पछिल्ला अभिव्यक्तिहरुलाई ध्यानपूर्वक दृष्टि दिंदा उनी जातीय समुदायगत राष्ट्रवादका पक्षधर होइनन् भन्ने स्पष्ट देखिन्छ। उनी नेपालमा भित्रिदै गरेका जातीय समुदायगत दृष्टिकोणलाई अर्न्तराष्ट्रिय गैह्रसरकारी संस्थाहरूको भड्काव वा वहकावको रुपमा देख्दछन्। यस्तो बाहिरिया प्रभावको वहकाव नहुँदाको अवस्थामा नेपाली सबै समुदायमा राष्ट्रिय भावना लुकेको देख्छन् वी.पी.। ऋषिकेश शाहको धारणामा मतान्तर व्यक्त गर्दै विदेशीलाई अनुकुल हुने र नेपाल भित्र नेपालीहरूलाई भडकाउने भनेर उनलाई आरोप लगाउन समेत पछि हच्कदैनन् वी.पी.। त्यसै गरी पृथ्वीनारायण जस्तै नेवार संस्कृतिको प्रशंशा गर्दछन् वी.पी.। उनमा जातीय समुदायगत आधारमा उठेको भनिएको भावनामा विश्वास देखिदैन। विदेशी एजे48ट द्वारा सञ्चालित व्यक्ति, संस्था, मिडियाका कारण र अनेक मुकु48डोधारीहरुको वहकावमा मात्र यदाकदा जातिय समुदाय र तराई जस्ता क्षेत्रीय भावना अगाडि बढेको कुरामा उनी विश्वस्त देखिन्छन् (राजा, राष्ट्रिया र राजनीति पृ३९–४५)। जुन कुरा अहिले छर्लङ्गसंग देखिएको यथार्थ हाम्रो सामु छ कि छैन भनेर हामीले सोच्नै पर्ने बेला आएको छ।
जातीय र साम्प्रदायिक समूहहरुलाई बढाउने, भड्काउने र राष्ट्रवादी शक्तिहरूलाई कमजोर पार्ने ऋषिकेश शाह जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगबाट चल्ने कुत्सित एजे48डाको वी.पी.ले ठाडो विरोध गरेका छन् भन्ने कुरा हामीले बु137नै पर्दछ। पहाड, तराई, नेवार, पर्वते आदिका प्रसंग वी.पी.ले राम्रैसंग उठाएका छन् तर जातीय राजनीतिको उच्चारण समेत उनले गरेका छैनन। उनको भावना शासक वर्गका शाह, राणा बाहेक सबै प्रजातान्त्रिक अधिकार र सामाजिक सुरक्षाको आवश्यकतामा रहेको सबै नेपाली जात जातिगत समुदाय प्रजातान्त्रिक अधिकार र आवश्यक सामाजिक, आर्थिक सुरक्षाबाट बञ्चित रहेको कुरा वी.पी.को विचारमा स्पष्ट झल्केको देखिन्छ। कुन क्षेत्र र कुन जातीय समुदाय उपेक्षित भन्ने भन्दा पनि राष्ट्रको स्वाधिनताको सुनिश्चितता र न्यूनतम मानवीय अधिकार सहितको प्रजातान्त्रिक पद्धतिको निश्चितता वी.पी.का निम्ति विशेष चासोका विषय थिए। नेवार जाती र तराईका विषयमा चर्चा गर्दै आँकडा नै प्रस्तुत गरेर यी समुदाय उपेक्षित भएको कुरा अस्वीकार गरेका छन् वी.पी.ले। यस सन्दर्भमा वी.पी. भन्छन् – ”दशवर्ष अघि पूर्णियाबाट आएका एउटा हिन्दुस्तानीले नागरिकता लिएपछि तराइको प्रवक्ता बन्न पाउने तर दुई पुस्ता देखि पुरै तराईमा बस्दा पनि वी.पी. आफै चाहीँ पहाडे मूलका भएकाले तराईको हुन नपाइने? तराईको उपेक्षा भयो भन्नेहरुको १०/२० वर्ष अघि मात्र नेपाल छिरेका र विदेशी प्रभावमा त्यस्ता कुरा उठ्न लागेको कुरामा वी.पी. विश्वस्त देखिन्छन् (राजा, राष्ट्रिया र राजनीति पृ.४२)। यसो भए तापनि उनी पुराना तराईवासीहरुमा भने राष्ट्रियताको आफ्नो जस्तै भावना रहेको कुरा औल्याउँछन्।
राजालाई प्रजातन्त्र तर्फ ढल्किन लाग्दा हामी बलिको बाख्रा भयौं, त्यसो गर्न पाइदैन, प्रजातन्त्र अपनाउन पाइँदैन भन्नेहरूलाई वीपी. विदेशीका मुखु48डोधारी एजे48ट ठान्दथे, यो अभिव्यक्ति तुलसी गिरी जस्ता व्यक्तिका मुखबाट निस्किएको देखिन्छ। अधिकार प्राप्ति, आत्मसम्मानको रक्षा र मानवीय मर्यादालाई महत्व दिनुपर्ने तर जातीय र क्षेत्रीय आधारमा राजनीति सञ्चालन गर्न नहुने वी.पी.को भनाई स्पष्ट छ। राष्ट्रियताको जातीय समुदायगत वा धार्मिक–सांस्कृतिक र क्षेत्रीय धारणा राष्ट्र–राज्यीय राष्ट्रवादको धारणा हो, यसमा नागरिक सर्वोच्चताको भन्दा मानव जातीय नश्ल र त्यससँग सम्बन्धित पद्धतिलाई महत्व दिइने हुँदा वी.पी.को पूर्ण प्रजातन्त्र र वैयक्तिक स्वतन्त्रता नागरिक वा राष्ट्रभक्तीय राष्ट्रवादसँग कुनै तालमेल रहेको देखिदैन। यस सन्दर्भमा वी.पी.को धेरै पछिल्लो समयको एक वक्तव्यको टड्कारो सम्झना हुन्छ, जसमा नेपालको राष्ट्रियताको प्रसङ्ग उठाउँदै यदि यस विषयमा स्पष्टता छैन भने देशको एक मुठी माटो हातमा लिएर शोच्न सबै नेपालीलाई आह्वान गरेका थिए। वी.पी.को त्यो धारणा देशभक्तीय राष्ट्रवादको वाहेक अरू हुनै सक्दैन।
३. प्रजातन्त्र, समाजवाद र राष्ट्रवाद
वी.पी. संसार बुझेका, तात्कालिक परिप्रेक्षमा अलिक धेरै अध्ययनशील, प्रजातान्त्रिक–समाजवादी नेता तथा अभियन्ता थिए। जनताले गाँस–बास, कपास तथा आत्मसम्मानकासाथ जीउन पाउने अधिकार देशलाई बाह्य हस्तक्षेपबाट टाढा राखी स्वाधीनताको सुनिश्चितताको सोचमा मग्न थिए वी.पी.। उनको राष्ट्रवादमा ठूला अट्टालिका र दरवारमा बस्नेलाई जनता मानिदैनथिए। पृथ्वीनारायणले जस्तै राष्ट्रिय शक्तिका केन्द्र बीच मेलमिलाप ल्याउन खोज्दथे वी.पी.। पृथ्वीनारायण पनि खान लाउन पाउने जनता हुँदा मात्र दरवार वा तत्कालिक अर्थमा राष्ट्रिय शक्तिको केन्द्र (बाह्य परिवेशको दृष्टिले) बलियो हुने कुरामा विश्वास गर्दथे। उनी वी.पी. पनि भोको पेटको जनताले स्वाधिनता र राष्ट्रिय हीतको काम गर्न मुश्किल हुने कुरामा विश्वस्त थिए। समाजवादका समानता, साझापन, सहअस्तित्व, परिश्रमको फलको सुनिश्चितता, सामाजिक सुरक्षा जस्ता विषयसँग प्रजातन्त्र मिसाएर प्रजातान्त्रिक–समाजवादयुक्त राष्ट्रियताको आवश्यकता देख्थे। विना परिश्रम, छलछामका भरमा शासन गर्ने र जीवनयापन गर्नेलाई लुट संस्कृतिका पृष्ठपोषक मान्दथे वी.पी.। हिजो आज नेपालमा यस्तै लुट संस्कृति व्यप्त हुँदै गएको छ र देश र यसको राष्ट्रिय भावना अधोमुखी हुँदै गएको स्पष्टसंग देखिन्छ।
प्रजातन्त्रमा समाजवादी चिन्तनको मिश्रणले मात्र प्रजातान्त्रिक सिद्धान्तलाई राम्रोसँग उपयोग गर्न सकिन्छ भन्ने उनको भनाई थियो। त्यसैले अति वा (बननचभककष्खभ) आर्थिक उदारिकरणको पृष्ठपोषक थिएनन् वी.पी.। सुमेकर र गान्धिको समेत कहिलेकाँही प्रभावमा रहेका वी.पी. क्कबिि ष्क दभबगतषग िका हिमायती भएकाले नेपाली राष्ट्रियतालाई अति उदारिकरण  र यूरोपमुखी अति औद्योगिकीकरणको समर्थनमा थिएनन्। यथार्थमा यो व्यवहारिक राष्ट्रवाद थियो। अति जातीय सामुदायिक या साम्प्रदायिक उदारीकरण पनि मान्दैनथे वी.पी., बरु राष्ट्ररक्षा र प्रजातन्त्रका निम्ति आन्तरिक राष्ट्रिय शक्तिहरूका बीच मिलिजुलीको धारणा उनका निम्ति महत्वको विषय थियो।
प्रजातान्त्रिक समाजवाद ९मझयअचबतष्अ कयअष्बष्कि्क० का कट्टर अनुयायी वी.पी. पूर्ण उदारीकरणको मार्गको पूँजीवादी राष्ट्रितालाई स्वीकार्दैनथे भन्ने कुरा स्पष्टै देखिएको छ। त्यसैले उनी नरम वा सीमायुक्त पूँजीवादी सामाजिक आर्थिक व्यवस्थाको नजिक पनि थिए। पछिल्लाकालमा गैह्र क्रान्तिकारी वा मध्यमार्गी वामपन्थी वा समाजवादीकरण गरिएको नरममार्गी पूँजीवादको ९कयअष्बष्किभम अबउबतबष्कि्क० को समर्थक जस्तो पनि देखिएका छन् वी.पी.। वी.पी. देशको विकासमा उत्पादनको अभिवृद्धि पूर्ण प्रजातन्त्रको अवस्थाबाट र वितरणको प्रवर्द्धन समाजवादी शैलीबाट गर्ने कुरामा राख्थे, जुन कुरा कयअष्ब िमझयअचबअथ को धारणासंग नजिक देखिन्छ।
वी.पी. प्रजातान्त्रिक समाजवादी आन्दोलनका अगुवा मध्येका भएको हुनाले वहुदलीय र मानवीकिकरण गरिएको पूँजीवादलाई अँगाल्ने व्यक्ति थिए। त्यसैगरी उनी एउटा व्यवहारवादी परिवर्तनयुक्त राष्ट्रवादका व्याख्याता पनि थिए। अतिवादी वाममार्ग र अतिवादी पँूजीवादको समर्थक नभएकै कारण उनी प्रजातान्त्रिक समाजवादी विचार समूहमा संलग्न हुँदै आफ्नो दललाई समेत त्यसै वैचारिक धारमा उभ्याएका थिए। उनी यस अन्तरराष्ट्रिय वैचारिक राजनीतिको अग्रपङ्तिमा थिए र समय समयमा विश्वलाई नै हुने किसिमको मावनतावादी दृष्टिकोण राख्न सफल थिए। विश्वका मानव जाती सबैलाई भोक, रोग र कपास जस्ता न्यूनतम आवश्यकताबाट मुक्ति दिलाउनै पर्छ भन्ने सोच समाजवादी प्रजातन्त्र ९कयअष्ब िमझयअचबअथ० को भएको हुनाले वी.पी. नेपालमा अझ नरम पूँजीवादी वा व्यवहारवादी विचार लागू गर्ने सोचमा समाजवादी प्रजातन्त्रलाई प्रजातन्त्रिक समाजवादको रुपमा अगाडि बढाउने प्रयत्नमा थिए। यस क्रममा यस किसिमका समाजवादलाई पनि समाहित गरिने नरम पूँजीवादी प्रजातन्त्रका हिमायती वी.पी.का अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रस्तुत कतिपय विचारलाई विश्वका ठूला–ठूला नेताहरुले समेत समय–समयमा मुक्तक48ठले  प्रशंसाका साथ उदृत गरेको उदाहरण पनि भेटिएका छन्। यस सन्दर्भमा जर्मनीका सोसियल डेमोक्रेसीका नेता ध्ष्ििथ द्यचबलमत का ध्यचमि ब्च्कब्कभलत बलम ध्यचमि ज्गलनभच वा ँचभभमय्क ाचय्क ज्गलनभच जस्ता पुस्तकको सम्झना हुन्छ। यी पुस्तकमा द्यचबलमत ले वी.पी.ले २० विलियन डलरको चन्द्रमा यात्राको अमेरिकी योजनाको कडा आलोचना गरेको कुराको प्रशंसा गरेका छन्। यस आलोचनामा वी.पी.ले २० विलियन डलर चन्द्रमामा मानिस पठाउन खर्च गर्नु भन्दा ५० विलियन डलर विश्वको गरिबी हटाउनमा अमेरिकाले खर्च गरेको भए राम्रो हुन्थ्यो भन्दै केनेडी सरकारको यस अन्तरिक्ष कार्यक्रम प्रति आलोचनात्मक धारणा राखेका थिए भनेर द्यचबलमत ले लेखेका छन् ९ज्ञढडटस्ज्ञट०। द्यचबलमत ले लेखेको उक्त उद्गारको जर्मन भाषाबाट अनुदित अंग्रेजी व्यहोरा निम्न वमोजिम छ।
ब् ाभध थभबचक बनय, बल ब्कष्बल ाचष्भलम या ्कष्लभ, लयध मभबम, उगत तजभ त्रगभकतष्यल या उचष्यचष्तष्भक ष्ल जष्क यधल धबथस् धजथ जबम एचभकष्मभलत प्भललभमथ बउउभबभिम तय जष्क अयगलतचथुक कअष्भलतष्कतक लयत तय दभ अयलतभलत कष््कउथि तय तबपभ गउ तजभ अजजबििभलनभ या तजभ क्यखष्भत क्गउतलष्प ९या धजष्अज तजभथ जबम कअष्भलतषष्अ गलमभचकतबलमष्लन बत तजभ तष््कभ०रु ध्जथ जबम प्भललभमथ कभत तजझ तजभ तबकप या उगततष्लन बल ब््कभचष्अबल यल तजभ ्कययलरु ब्लम धजथ जबम तजभ कअष्भलतष्कतक बकपभम ायच तभल थभबचक तय मय ष्त बलम द्द48 दष्ििष्यल मयििबचकरु : थ ल्भउबभिकभ ाचष्भलम, द्य। ए। प्यष्चबबि, धजय धबक भखभल दभततभच बअत्रगभलतभम धष्तज जष्क अयगलतचथुक उचष्कयलक तजबल धष्तज ष्तक कभबत या नयखभचल्कभलत, बलम धजय बकपभम जष्क त्रगभकतष्यलक त्रगष्भतथि, जबखष्लन अबलअभच या तजभ बिचथलह, दगत लय भिकक ायअष्दथि ायच तजबत, धयलमभचभम धजथ ाषतथ दष्ििष्यल अयगमि लयत दभ ्कयदष्ष्शिभम तय जभउि अयलत्रगभच तजभ धयचकत या नयिदब िउयखभचतथ ९द्यचबलमत ज्ञढडटस्ज्ञट०।
यसरी वी.पी.को राष्ट्रियता नागरिकमुखी, समाजमुखी, आर्थिक समृद्धि र समानता तथा पूर्ण प्रजातन्त्रको आदर्शसँग जोडिएको देखिन्छ। उनमा जातीय समुदाय वा राष्ट्र–राज्यिय सांस्कृतिक राष्ट्रवादको धारणा खासै थिएन। वी.पी. सोझै स्वीकार गर्थेकि राष्ट्रिय शक्तिहरु बीचको मेलमिलाप विना एकोहोरो अधिकार प्राप्तिका निम्ति गरिने प्रजातान्त्रिक आन्दोलन व्यवहारिक थिएन। यस किसिमको एकोहोरो संघर्ष र कटाक्षपूर्ण अवस्थामा विदेशी तत्वलाई फाइदा पुगेको हुनाले निन्द्राबाट झल्याँस्स भै ब्युँझएको जस्तो अनुभव भएको कुरा समेत वी.पी.ले स्पष्ट उल्लेख गरेको पाइएको छ (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति पृ.२९)। यिनै विदेशी तत्वको उक्साहटमा मात्र जातीय र क्षेत्रीय कुरा उठ्न थालेको हो भन्नेमा वी.पी. विश्वस्त थिए।  त्यसैले उनले पूर्ण प्रजातान्त्रिक र राष्ट्रिय एकतायुक्त अवस्थाको सृजना नै  नेपाली राष्ट्रियता प्रवल राख्ने बाटो हो भनेका थिए। उनी नेपालका शासक परिवारका शाह र राणा बाहेक सबैलाई एकै कोटीका नेपाली जातीय समुदायको रुपमा मान्दथे। राष्ट्रवादी स्वार्थ भएका राजसंस्था सहितको शक्ति र जनताको प्रजातान्त्रिक अधिकार खोज्ने शक्ति बीचको मेलमिलाप नै राष्ट्रिय मेलमिलाप मान्ने वी.पी.को धारणा देखिन्छ। यस सर्न्दभमा उनले हिजो आज उठ्ने गरेका राजनीतिक दलहरू बीचको मेल र एकतालाई सङ्केत गरेका होइनन्। यस विषयमा वी.पी.ले अत्यन्तै स्पष्टताका साथ बोलेका छन् (पूर्ववत, पृ.१९)। तर दुर्भाग्यवश किन हो कुन्नी उनकै केही अनुयायीहरूले वी.पी.को राष्ट्रिय एकता र मेलमिलाप र सो सम्वन्धि विचार धारालाई अपव्याख्या गरी उपेक्षा गरेको देखिन्छ, जुन कुराले नेपालको राष्ट्रियता र प्रजातन्त्र दुवैलाई कुनै फलिफाप गरेको देखिदैंन। यस सन्दर्भमा खास कुरा भन्नु पर्दा न पृथ्वीनारायण शाहका कुरा उनका सन्तानले राम्रोसंग सुने, न त वी.पी.को सैद्धान्तिक बाटो उनका अनुयायी मानिने हामीहरूले नै राम्रोसंग अपनाउन सकयौं, खाली उनको नामलाई मात्र प्रयोग गरियो र अझै गरिंदैछ। वी.पी.को विचार प्रतिकूल अतिमहत्वाकांक्षी उदारिकरण तर्फ लाग्यौं, त्यो अप्रत्यक्ष रूपमा घातक हुँदैगयो, सांस्कृतिक खण्डिकरणको क्रम देशले थेग्नै नसक्ने गरी बढ्यो र त्यो क्रम अझै जारी छ। त्यसैले हेनरी फोर्ड मोडलको उदारिकृत तथा वृहत उत्पादनको सिद्धान्त विपरितको वी.पी.को आत्मनिर्भरमूखी मध्यम मार्गी आर्थिक सिद्धान्तलाई हामीले विचार नै नगरी लत्यायौं र वामपन्थीहरूको चपेटामा देशलाई फन्दामा पुर्‍यायौं।
इमान्दारी र संयमताको राजनीति गर्न जोड दिने वी.पी. उक्साउन,े भडकाउने, उचाल्ने र हिजो आज जस्तो सस्तो लोकप्रियताको राजनीतिले धेरै काम गर्दैन भन्ने कुरामा विश्वस्त थिए। यदि राष्ट्रवादी शक्तिसँग प्रजातन्त्रवादी शक्तिको मेलमिलाप बाहेक अर्को बाटो रोज्यो भने नेपाली काँग्रेस तथा देशकै समेत भविष्य छैन भन्ने कुरामा वी.पी. दृढ थिए। जुन कुरा कति महत्वपूर्ण थियो र छ भन्ने कुरा वर्तमान नेपाली राजनीतिक घटना र विकास क्रमले प्रमाणित गरिदिएको छ। प्रजातान्त्रिक समाजवादको तत्कालिक धार युद्ध, संघर्ष र मानवीय क्षति गरेर मात्र कुनै परिवर्तन हुने होइन, वास्तवमा नरमपन्थी मध्यम मार्ग नै अपनाउनु पर्छ भन्नेमा ढल्किएकाले वी.पी. पनि द्यभबवब्कष्ल ँचबलपष्लि ले झैं मानव इतिहासमा असल युद्ध र खराव शान्ति नहुने भएकोले शान्तिपूर्ण परिवर्तनको मार्ग तर्फ ढल्किएको देखिन्छ।
४. उपसंहार
वी.पी. आधुनिकतावादी र यूरोपमुखी राष्ट्रवाद बुझेका नेता हुन् भन्ने कुरामा शंका छैन। यसो भएतापनि कहिलेकाहीँ उत्तरआधुनिक चिन्तक झैं अन्तर्राष्ट्रियतावाद पनि वी.पी. मा नदेखिने चाहीं होइन। देशभक्तिय वा नागरिक राष्ट्रवाद भन्दा नेपालीको प्रजातान्त्रिक अधिकार प्राप्तिको मूल मुद्दामा उनी लिप्त देखिन्छन् ०१७ साल भन्दा अगाडिसम्म। पहिले राणा र पछि राजा विरुद्ध  नै लागेर प्रजातान्त्रिक अधिकारमुखी राष्ट्रवादको मात्र चासो राख्थे वी.पी.। तर पछि अन्तर्राष्ट्रिय अनुभव बटुल्दै र बु137दै जाँदा र भारत निर्वाशन छाडेर स्वदेश फर्कने क्रम र त्यसपछि भने राष्ट्रिय एकता, राष्ट्रिय अस्तित्वको रक्षा र प्रजातन्त्र तर्फ उनको विचार परिमार्जित हुँदै आएको देखिन्छ। यो कुरा वी.पी.का दृष्टिमा नेपालको राष्ट्रिय अस्तित्व नै समाप्त हुने अवस्थामा भएको सन्दर्भमा उठेको पाइएको छ, त्यसैले राष्ट्र नरहे हामी पनि रहन्नौ भन्ने धारणाको खुला उद्घोष उनले गरेका थिए।
प्रजातन्त्रको जगमा र न्यायपूर्ण आर्थिक वितरणयुक्त व्यवस्थामा मात्र राष्ट्रियता फस्टाउने कुरामा वी.पी. विश्वस्त देखिन्छन्। त्यसैले राष्ट्रिय अस्तित्वको खतराको तुलनामा व्यक्तिगत सुरक्षाको खतरालाई उनी वास्ता गर्दैन थिए। उनी विदेशी वा मुकु48डोधारी तत्वसँग ज्यादै होशियार रहनु पर्छ भन्दै आन्तरिक मेलमिलापमुखी राष्ट्रवाद तर्फ लागेका थिए। यस आधारमा उनको राष्ट्रवाद राष्ट्रभक्तीय वा नागरिक राष्ट्रवाद नै हो भन्न सकिन्छ। यस्तो नीति लागू भएर देश भित्र एकता कायम हुन सकेको अवस्थामा नै प्रजातन्त्र र राष्ट्रियता सुदृढ हुने हो र विदेशी चलखेल नियन्त्रण हुने हो।
यसरी वी.पी.को राजनीतिक जीवनमा विचारका दृष्टिले दुई किसिमका पाटा देखिएका छन्। २०१७ साल अघि र भारत निर्वासित र निर्वासनबाट फर्किएपछिका पाटा बिल्कुल फरक देखिन्छन्। उनको राष्ट्रियताको व्याख्यामा पनि त्यस्तो परिवर्तनको स्पष्ट आभाष पाईन्छ। शुरुशुरुमा आदिकवी भानुभक्तमा नेपाली राष्ट्रियताका संकेत देख्ने वी.पी. राजा र त्यस संस्थालाई वा त्यस वरिपरिकालाई खास राष्ट्रवादी शक्ति मान्दैनथे। पृथ्वीनारायण कै पनि प्राय आलोचना गर्थे र महत्वाकांक्षी सामन्तको रूपमा हेरी जङ्गबहादुरका नीति र उनले नेपाली स्वाधीनता र संप्रभुसत्ताको निम्ति खेलेको भुमिकाका विषयमा वी.पी.ले चर्चा नै नगरको हुनाले उनलाई त्यस बेलाको वास्तविक ऐतिहासिक तथ्यको जानकारीको अभाव भएको अथवा त्यस प्रति विचार नपुगेको जस्तो महशुस हुन्छ। वी.पी. एक अत्यन्त दृढ राष्ट्रवादी नेता हुन्, कमसेकम उनको राजनीतिक जीवनको दोश्रो ख48डमा त्यस्तो देखिएको छ। उनको राष्ट्रिय एकता र मेलमिलापको नीति मध्यममार्गी र व्यवहारिकतावादसँग सम्बन्धित र नेपाली राष्ट्रवादमा आएको नयाँ सोच हो। त्यो हिजो, आज र भोलि समेत आवश्यक देखिन्छ यस देशमा। प्रजातन्त्रलाई संस्थागत गर्दै जाँदा राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रलाई छुट्याउन नसकिने वा एक अर्कोका पुरक वा अन्योन्याश्रित रुपमा मानेका छन् वी.पी.ले। राष्ट्रलाई माटो वा भूमि होइन जनता भन्ने वी.पी.मा पछिल्ला दिनमा केही दृष्टिकोणमा परिवर्तन आई जनता र सम्बन्धित भूगोल समेतलाई उनले राष्ट्रवादमा समेटेको देखिन्छ। यसो गर्दा तत्कालिक राजसंस्थालाई अत्यन्तै महत्वपूर्ण स्थानमा राख्ने प्रयासमा वी.पी. रहेको स्पष्टैसंग देखिन्छ।
जर्मन विद्वान : बह ध्भदभच को तीन किसिमको नेता हुन्छ भन्ने व्याख्यामा आधारित दृष्टिकोणबाट र उनको राजनीतिक जीवन, चिन्तन शैली र क्रियाकलापलाई हेर्दा वी.पी. एक राष्ट्रवादी र अजबचबक्कबतष्अ नेता हुन्, जसले जनतालाई प्रभाव पार्ने र निडरताकासाथ लड्न भिड्न सक्ने सक्षमता देखाएका छन्। उनको युवावस्थाको वामपन्थी सोच र पछिको परिवर्तन प्रसिद्ध पूर्व वामपन्थी फ्रेञ्च विद्वान न्भयचनभक भ्गनभलभ क्यचभ िको जस्तै बिलकुल फरक रुपमा अगाडि बढेको देखिन्छ। यो कुरा क्यचभ िको च्भाभिअतष्यलक यल ख्ष्यभिलअभ भन्ने पुस्तक हेरेमा स्पष्ट हुन्छ।
वी.पी.को अध्ययनशीलता, निर्भिकता र दार्शनिक स्पष्टता सहितको चिन्तन, नेतृत्व र व्यक्तित्व समेतका कारण नेपालका राजनेता तथा समग्र नेपालीमा समेत सबैभन्दा आधिक रुपमा अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा उदृत गरिएका व्यक्ति हुन् वी.पी.। नेपाली इतिहासमा वी.पी. एक निर्भिक, जनचेतना र प्रजातन्त्रका समय सापेक्षित हुन्। उनको प्रजातान्त्रिक समाजवादी चिन्तन, राष्ट्रिय शक्ति बीचको मेलमिलापको धारणा, मध्यममार्गी र व्यवहारिकतावादी दृष्टि, मानवीय मूल्यले बाँधिने किसिमको पूँजीवाद वा नियन्त्रित रुपको वा नरमपन्थी उदारवाद, नागरिक वा राष्ट्रभक्तिय राष्ट्रवाद, क्षेत्रीय वा जातिगत समुदाय वा साम्प्रदायिकतावादी राजनीतिको विरोध जस्ता कुरा नेपाल र नेपालीको राष्ट्रिय हितमा सधैं उपयोगी हुने कुरामा कुनै शंका उठ्न सक्दैन। यसो भएतापनि अहिले वी.पी. को चिन्तन र बाटोलाई छाडिएको र वेवास्ता गरिएको अवस्था छ। त्यसैगरी प्रजातान्त्रिक समाजवाद पनि केवल शब्दमा मात्र सीमित हुन पुगेको देखिन्छ। सच्चा राजनीति छैन, जातीय समुदायगत राजनीतिले प्रजातन्त्रलाई मात्र नभै देशकै अस्तित्वमा प्रश्न उठ्न सक्ने संकेत देखिदैछ। बाह्य शक्तिको चासो र चलखेल वी.पी.ले भने जस्तै गरी बढेको छ हिजो–आज। साम्प्रदायिकता र क्षेत्रीयता तर्फ  उक्साहटका प्रयासहरु जारी छन्। यस्तो अवस्थामा वी.पी. र उनका बिचारलाई संस्मरण मात्र गर्नाले पनि वर्तमान राजनीतिक सङ्कटको निकास खोज्न, लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई सही दिशा दिदैं देशलाई बचाउन बाटो पहिल्याउन सहज हुनेछ भन्ने हामीलाई विश्वास लागेको छ।
उपयोग गरिएका स्रोतहरू
द्यचबलमत, ध्ष्ििथ, ज्ञढडट। ध्यचमि ब्च्कब्कभलत बलम ध्यचमि ज्गलनभचस ब् अबिि ायच ब्अतष्यल ९तचबलकबितभम दथ ब्लजिभब द्यभिि०। ीयलमयलस् ख्ष्अतयच न्यििबलअश ीतम।
एबच्कबलभलत : ष्ककष्यल या तजभ प्ष्लनमय्क या ल्भउब ितय तजभ ग्ल्, ज्ञढढघ। एचष््कझष्लष्कतभच प्यष्चबबि बत तजभ ग्लष्तभम ल्बतष्यलक, ल्भध थ्यचप।
ीभलत, ब्मब्क, ज्ञढढढ। ल्भध एयष्तिष्अब ित्यगनजत। ीयलमयलस् ीबधचभलअभ ७ ध्ष्कजबचत।
ज्बचष्क : बलयक, ज्ञढडड। त्जभ क्यअष्बष्कित 73लतभचलबतष्यल बत न्गलउयष्लत ९तचबलकबितभम ाचय्क न्चभभप०। ब्तजभलकस् न्।ीबमष्बक ७ ऋय। एगदष्अिबतष्यलक।
प्यष्चबबि द्यए, ल।म। ू ल्बतष्यलबष्कि्क, ९गलउगदष्किजभम तथउभम कअचष्उत ष्ल तजभ अयििभअतष्यल या तजभ बगतजभच०
ऋजष्लभकभ एभयउभिुक 73लकतष्तगतभ या ँयचभष्नल ब्ााबष्चक, ज्ञढट48। ल्भध म्भखभयिऊभलत ष्ल ँचष्भलमथि च्भबितष्यलक दभतधभभल ऋजष्लब ७ ल्भउब।ि
ःष्कजचब, प्ष्चबल, ज्ञढढद्ध। द्य।ए। प्यष्चबबिस् ीषभ ७ त्ष््कभक। ल्भध म्भजिष्स् ख्ष्कजधब एचबपबकजबल
ःष्कजचब, क्जबकजष् ए।, ज्ञढडछ। द्य।ए। प्यष्चबबिस् ब् ऋबकभ क्तगमथ ष्ल त्जष्चम ध्यचमि म्झयअचबतष्अ ीभबमभचकजष्उ। ख्बचबलष्कष्स् प्यलबचप एगदष्किजष्लन ज्यगकभ।
ऋजबततभचवभभ, द्यजयबि, ज्ञढडद्द। एयचतचबष्त या ब च्भखयगितष्यलबचथ द्य।ए। प्यष्चबबि। ल्भध म्भजिष्स् ब्लपगच एगदष्किजष्लन ज्यगकभ
((((, ज्ञढड48। एबबिअभ एभयउभि ७ एयष्तिष्अकस् ल्भउब िष्ल एभचकउभअतष्खभ। ल्भध म्भजिष्स् ब्लपगच एगदष्किजष्लन ज्यगकभ
प्यष्चब,ि क्गकष् ि९भम।०, ज्ञढडद्द। म्झयअचबअथ 73लमष्कउभलकबदभि ायच म्भखभयिऊभलत, ख्बचबलबकष्स् क्बलमवग एगदष्अिबतष्यल
क्यचभ,ि न्भयचनभक भ्गनभलभ,।।।।। च्भाभिअतष्यलक यल ख्ष्यभिलअभ
ध्भदभच, : बह,।।।।।।।।।।ीभबमभचकजष्उ
कोइराला वी.पी., २०३८. ”विकासको निम्ति प्रजातन्त्र अनिवार्य छ” यज्ञबहादुर थापा द्वारा लिइएको अन्तर्वार्ता, नेपाल पुकार अंक १, फागुण ७, पृ. १―४।
――――, २०४७. भारत निर्वासनबाट श्वदेश फर्कने निर्णय पछि देशवासीका नाममा सम्वोधन ”ऐतिहासिक दस्तावेज”, नेपाल पुकार, मंसिर, पृ. २
कोइराला, विश्वेश्वरप्रसाद, २०४७, राष्ट्रिय एकताको निम्ति आह्वान, काठमाडौं :  वी.पी. समाज
――――, २०३८, मेलमिलापको सर्त, राष्ट्रियता र प्रजातन्त्र :  अन्तर्वार्ताहरूको संकलन, काठमाडौं, जय नेपाल प्रकाशन
――――, २०३८। प्रजातान्त्रिक समाजवाद, काठमाडौं :  जय नेपाल प्रकाशन
――――, २०३७, आजको राष्ट्रिय चिन्तन :  वक्तव्य, सं.सु.आ.लाई सुझाव र अन्तरवार्ताहरूको संकलन, काठमाडौं :  माधवमणी राजभ48डारी
आचार्य, नरहरि, (संपादन), २०५३. विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला :  नेपाली कांग्रेसको चार दशक, काठमाडौं सम्वत्सर प्रकाशन
――――, २०६३. फेरी सुन्दरीजल (जेल डायरी २०३३―३४), ललितपुर :  जगदम्बा प्रकाशन
――――, २०५४. जेल जर्नल, ललितपुर :  जगदम्बा प्रकाशन
कर्माचार्य, सुवर्ण र सुमन, २०४७. जननेता विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालः विचारमाला, रामेछाप, अभिवन प्रकाशन
गौतम, सिद्धिनाथ (स्ांपा.), २०४८. वी.पी. स्मृति ग्रन्थ, ललितपुरः नेपाल राष्ट्रिय अभिनन्दन समिति
शर्मा, गणेशराज (संकलन, संपादन), २०५५। विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको आत्मवृतान्त, ललितपुर जगदम्बा प्रकासन
――――, (संकलन, संपादन), २०६३, राजा, राष्ट्रियता र राजनीति, ललितपुर जगदम्बा प्रकासन

B. P. Koirala, an honest and true leader

B. P. Koirala, an honest and true leader

 

Born on Bhadra 24, 1971 BS in BenarasBisheshwar Prasad Koirala, popularly known as B.P. Koirala was an extraordinary and a beloved leader of Nepal who actively participated in the freedom movement in the country. He is also one of the many popular Prime Ministers of Nepal. He was popular as Bisheshwar Prasad Koirala in the field of literature, B.P. Koirala in politics and Sanubabu or Sandaju among his friends and family.

His father was exiled from Nepal in charges of making suggestions for social development. He accompanied his father to Benaras at the age of four and he completed his education there. He was a disciplined, honest, selfless and simple person since his childhood and he began his political career by participating in the India Revolution. He had the ability to mix up with people and was interested in reading newspapers, participating in rallies and demonstrations and he also had the ability to put forward his ideas and arguments with grace which is why he was able to establish himself in the field of politics.

http://bossnepal.com/wp-content/uploads/bp-koirala.jpg

He was not only a famous politician but also a famous literary figure. Talking about his contributions and career in literature, he first published his story in Hindi language in ‘Hansa’magazine in 1987 BS and his first Nepali story to be published was ‘Chandrabadan‘ in 1992 BS in Sarada magazine. He was the first person to introduce new element – human psychology – in Nepali literature. His literary works include story collection like Doshi Chasma, novels like Tin Ghumti, Narendra Dai, Hitler ra Yahudi, Sumnima, Babu-Aama ra Chora, Modiaain, and his autobiography Afnu Katha.

He was first imprisoned in Benaras when he participated in the anti-British movement in the year 1987 BS. During that time, both Nepal and India were involved in freedom movement, Nepal against Rana rule and India against British colonial rule. Bharat Chodo (Leave India) movement was on full stream and he was jailed in Patna for the second time when he again participated in the movement. He spent three years in the Hajaribaag jail there and it was then that his father Krishna Prasad Koirala died. He was also diagnosed with cancer, however, he struggled through it and entered into the Nepali politics.

He had completed his B.A. in political science and economics and also did B.L. He actively participated abolition of Rana rule for the development of Nepal and Nepalese and also founded Nepali Congress Party in 2003 BS. Besides this, in the year 2004, he led the labor strike and went on 29 days hunger strike demanding the improvement of prison and establishment of democracy. His struggles and hardship in jails paid off and in the year 2007 BS, democracy was introduced in Nepal and he served as Home Minister in the first Interim Government. He believed that constitution is the base of democratic nation and worked for the establishment of Nepali Constitution from 2007 BS to 2015 BS. In the same context, he successfully conducted ‘Bhadra Awagya Andolan’ and ‘Satyagraha’ in 2014 in order to organize elections for drafting Constitution of Nepal in 2015 Falgun 1. As a result, he became the first public-elected Prime Minister of Nepal. Unfortunately, the Royal decree in 2017 Poush 1, demolished the democracy and the democratic leaders had to go for revolution once more and Koirala had to serve jail time for a long time.

Nepal lost such a great politician and leader in the year 2039 BS. He was the best example of nation and people loving honest and dedicated leader whose death shook the whole nation and the present political condition of the country demands the need of a

National Reconciliation Our Identity Our Stand

National Reconciliation Our Identity Our Stand

 

 

 

राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान
– गोविन्दराज जोशी
अपूर्णताबाट पूर्णतातर्फ लाग्ने सिद्धान्त विश्वव्यापी स्वीकृत मान्यता हो। आज नेपाली कांग्रेसको सांगठनिक स्वरुप ठीक यस्को उल्टो गतिमा छ भन्दा अत्युक्ति हुँदैन। कांग्रेस नेपाली  राजनीतिको पूर्णताबाट क्रमशः खस्कँदै अपूर्णतातर्फ उन्मुख भइरहेको छ। एउटा दुर्दान्त स्थितिको चित्रण भविष्यका पिढीले अब नेपाली कांग्रेसको बारेमा नगर्लान भन्न सकिन्न। समय, सन्दर्भ, सामाजिक संस्कार र मान्यताभित्र आज नेपालको सबैभन्दा जेठो, ठूलो, बृहत् र प्रजातान्त्रिक सिद्धान्तनिष्ठ पार्टी नेपाली कांग्रेसमा विचारको तरलता एवं सैद्धान्तिक विचलन सिर्जना भएको छ। कहिलेकाहीँ यस्तै तरलतालाई फरक धार वा विचार पनि भनिने गरेको छ। यी कोठे प्रसङ्गका छलफल र बोली मात्र हुन्। नेपाली जनतामा जीवनको एक पद्धति बनिसकेको नेपाली कांग्रेसमा बेसन्दर्भमा अलग धारका प्रसङ्ग आउन थालेका छन्। वास्तवमा अलग धारभन्दा पनि कांग्रेसमा अलग सोचाइको विकास आरम्भ हुनुका पछाडिका कारणहरुको पहिचान आजको आवश्यकता भएको छ। यसलाई आत्मसात गरी अघि नबढेमा इतिहास बचाउन कांग्रेस समर्थ हुँदैन। वर्तमानमा स्वाभिमानी भएर बाँच्न सक्ने साहस पनि कांग्रेसले बटुल्न सक्दैन। त्यसैले नेपाली कांग्रेस विचारको खुराकको अभावमा विचलित भएका कार्यकर्ताहरुमा सिद्धान्त र नैतिकताको भिटामीन भर्नुपर्ने र आफ्नो पृष्ठभूमिमा स्पष्ट भूमिका खोज्नुपर्ने अवस्थामा छ। वास्तवमा नेपाली कांग्रेस सिद्धान्त र आदर्शमा विश्वास गर्नेहरूका लागि एउटा जीवनशैली हो र जीवन पद्धति पनि हो। कांग्रेसका कार्यकर्ताहरु नेपाली कांग्रेसको गौरवमय इतिहास, आदर्श र नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनहरूमा यसको विशिष्ट योगदानका कारण सधैँ आफूलाई गौरवान्वित मान्दछन्। कांग्रेसको यो गौरवलाई कायम राख्नु र नेपाली जनताबीच कांग्रेसको यो छवि प्रभावकारी बनाउनु कांग्रेसका नेता तथा कार्यकर्ताहरूको पूर्ण जिम्मेवारी हो। यही जिम्मेवारी र कर्तव्य निर्वाहका लागि समग्र कांग्रेस आज एउटै थलोमा उभिएर एकै स्वरले अलाप्नु पर्ने भएको छ, हामी एक छौँ।
के हो त कांग्रेस?
१९९३ सालमा जुद्धशम्शेरको शासनकाल थियो। जनताका सम्पूर्ण हक अधिकार कुण्ठित पारी जहानिया राणाशासनको दबदबा चलिरहेको थियो। आवश्यकता थियो, देशमा स्वतन्त्रताको, प्रजातन्त्रको र रााष्ट्रिय एकताको। यसकै लागि काठमाडांैमा केही युबकहरूले प्रजापरिषद् नामक संस्थाको स्थापना गरेका थिए। गोप्य रुपमा चार बर्षसम्म राणाविरोधी क्रियाकलाप गरेपछि १९९७ साल भाद्र १८ गते टंकप्रसाद आचार्यको अध्यक्षतामा प्रजापरिषद् राजनीतिक पार्टीमा परिवर्तन भयो। प्रजापरिषद्का गतिविधि राणाहरूले थाहा पाएर यस पार्टीमाथि चर्को दमन गरे। चार जना नेपाल आमाका सपूतहरूले निरंकुश शासनका विरुद्धको संघर्षका क्रममा शहादत प्राप्त गरे। त्यतिबेला काठमाडौंमा बल्न लागेको विद्रोहको ज्वाला निभेजस्तो पनि भयो। भारतको बनारसमा २००३ साल आश्विनमा नेपाली युवकहरूले ‘अखिल भारतीय नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस’ र कलकत्तामा रहेका नेपाली तरुणहरूले ‘अखिल भारतीय गोर्खा कांग्रेस’ को  गठन गरे। २००३ साल पौष महिनामा कलकत्तामा बसेको नेपाली प्रजातन्त्रवादीहरूको विशाल बैठकले काठमा48डौको जेलमा रहेका टंकप्रसाद आचार्यलाई सभापति र विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालालाई कार्यकारी सभापति बनाई नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस नामक संस्था गठन गरे। ‘नेपाली राष्टि?य कांग्रेस’ र २००५ साल श्राबण १ मा कलकत्तामा स्थापना भएको ‘नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस’ दुवैको समान उद्देश्य, नेपालमा जहानिया राणाशासनको अन्त्य गरी प्रजातन्त्रको स्थापना गर्नु थियो। यसैले यी दुवै दलको एकीकरण गरियो। त्यसपछि २००६ साल चैत्र २७ गतेका दिन कलकत्तामा ‘नेपाली कांग्रेस’ को विधिवत जन्म भयो। नेपाली कांग्रेसले आफ्नो संगठनलाई पूर्णता दिएपछि २००७ साल भाद्र २६ र २७ गते भारत, विहारको बैरगनियामा भएको सम्मेलनबाट नेपालमा राणाशासन हटाएर प्रजातन्त्र स्थापना गर्न क्रान्तिको बिगुल फुक्यो। यही क्रान्तिबाट २००७ साल फाल्गुण ७ गते १०४ बर्षे लामो जहानिया राणा शासन अन्त्य भई नेपालमा प्रजातन्त्रको स्थापना भएको हो। त्यसपछि नेपाली कांग्रेसको २००९ सालमा जनकपुरमा भएको सम्मेलनले विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालालाई सभापतिमा निर्वाचित गर्‍यो। राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र, समाजवाद र धार्मिक स्वतन्त्रतालाई आफनो आदर्श मान्ने नेपाली कांग्रेसको चारतारा अंकित झ48डा परिचयात्मक र प्रतीकात्मक चिन्ह हो।
जन्मकालदेखि नै नेपाली कांग्रेस राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादका आदर्श, मूल्य र मान्यताका आधारमा न्यायपूर्ण, गतिशील, स्वतन्त्र र समतामूलक समाजको स्थापनाका लागि प्रतिबद्ध छ। आफना पार्टीका हजाराँैहजार नेता एवं कार्यकर्ताले प्रजातन्त्रका लागि गरेको त्याग, तपस्या र बलिदानपूर्ण देशभक्तिको लामो परम्परालाई कांग्रेस उच्च सम्मान गर्दछ। हिंसात्मक द्वन्द्वको बेलामा पार्टीका सैद्धान्तिक आदर्श र मुलुकमा स्थायी शान्तिका निमित्त जीवन उत्सर्ग गर्ने हजारौँ हजार शहीदहरूको शहादतलाई सम्मान गर्नु यसको कर्तव्य हो। उल्लेखित कार्यहरुभित्र, राष्ट्रियता  र प्रजातन्त्रको संरक्षण र संबर्द्धन गर्न र नेपाललाई सभ्य, सुखी र सम्पन्न राष्ट्रका रूपमा स्थापित गरी सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक विकास गर्ने पुनीत कार्यका लागि नेपाली कांग्रेसको स्थापना भएको हो। यसमा नेपाली जनताको एकात्मक भावना छ, क्रिया छ र सपना सजिएको छ।
गौरवमय इतिहासमा कांग्रेस
सशस्त्र क्रान्तिबाट निरंकुश राणा शासनको समाप्तिपछि कांग्रेसले प्रजातान्त्रिक आन्दोलनबाट बिश्राम गर्नुपर्ने दिन आएन। प्रजातन्त्रको घोषणा भए लगत्तै मोहनशम्शेर जबरा र वीपी कोइरालाको संयुक्त नेतृत्वमा बनेको सरकार धेरै दिन टिक्न सकेन।  संयुक्त सरकारलाई असफल बनाउन सरकारमा बसेका स्वयं राणाहरू समेतले षड्यन्त्र गरे। यो सरकारको बिघटनपछि नेपाली कांग्रेसका तत्कालीन सभापति मातृकाप्रसाद कोइरालाको प्रधानमन्त्रीत्वमा नयाँ सरकार बन्यो। यस सरकारले पनि सबल भएर काम गर्न सकेन। बिशेषगरी भारदारहरूले यसलाई असफल बनाउने षड्यन्त्र गरिरहे। त्यसपछि राजाको लहड र रहरमा मन्त्रिपरिषद् गठन र बिघटन पटक पटक हुन थाल्यो। राजनीतिक अस्थिरता बढ्दै गयो। बिधानसभाको चुनाव गर्ने कि संसदको निर्वाचन गर्ने भन्ने विषयमा विवाद शुरु भयो। राजा त्रिभुबनले र जनताका प्रतिनिधिले बनाएको बिधान बमोजिम शासन गर्ने घोषणा राजा स्वयंले नै पालना गरेनन्। फलस्वरूप २०१४ सालमा कांग्रेसले भद्र अवज्ञा आन्दोलन गर्नु पर्‍यो। आन्दोलनको दवाब परेपछि राजाले संसदको निर्वाचनको घोषणा गरे। २०१५ सालमा पहिलो आम निर्वाचन भयो र प्रतिनिधिसभामा नेपाली कांग्रेसले दुई तिहाइ बहुमत प्राप्त गर्‍यो। जननायक विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला प्रथम निर्वाचित प्रधानमन्त्री बन्नुभयो।
जननिर्वाचित सरकारले देशमा सामाजिक र आर्थिक क्रान्ति शुरु गर्‍यो। राज्यरजौटा उन्मुलन, भूमिसुधारको आरम्भ, छुवाछुत तथा सामाजिक भेदभावको अन्त्य जस्ता क्रान्तिकारी कदम शुरु गरेपछि सामन्ती तत्व सरकारसँग तर्सियो। बिशेषगरी वीपी कोइरालाले शुरु गरेका क्रान्तिकारी परिबर्तनको पक्षमा जनताको अपार समर्थन देखिएपछि दरबारियाहरू बढी नै हत्तास्सिए। प्रधानमन्त्रीको व्यक्तित्वसँग तर्सिएका राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा जननिर्वाचित सरकारलाई सैनिक शक्तिका आडमा अपदस्थ गरी संसदीय प्रजातन्त्र नै समाप्त पारे। उनले देशमा हुकुमी शासन चलाउन एकतन्त्रीय पञ्चायती व्यवस्था लागू गरे। राजाको प्रत्यक्ष सक्रिय नेतृत्वमा सञ्चालित यो शासन व्यवस्था नेपालमा ३० बर्षसम्म र222ह्यो। सशस्त्र आन्दोलन र पटक पटक शान्तिपूर्ण आन्दोलन गरेको नेपाली कांग्रेसले देशको राष्ट्रियतामा संकट आइपरेको ठहर गरी निरन्तर आन्दोलन गरिरहने क्रममा २०३३ साल पौष १६ गते वीपी कोइराला भारत निर्वासन छोडी स्वदेश फर्कनु भयो। वीपी कोइरालाको भारत निर्वासन नेपाली कांग्रेसको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको एक महत्वपूर्ण पाटो हो।
राष्ट्रिय मेलमिलापको सारगर्भित नारा बोकेर स्वदेश फर्कनुभएका जननायक वीपी कोइरालालाई पञ्चायती शासकहरूले विभिन्न आठ वटा मुद्दा लगाएका थिए। ती मुद्दाका बावजुद पनि उहाँ स्वदेश फर्केपछि नेपालको राजनीतिमा नयाँ तरङ्ग उत्पन्न भयो। प्रजातन्त्रका पक्षमा प्रबुद्ध नागरिकहरू जुर्मुराउन थाले। विद्यार्थी आन्दोलन जाग्यो। आन्दोलनलाई साम्य पार्न राजा वीरेन्द्रले २०३६ सालमा जनमत संग्रहको घोषणा गरे। प्रतिबन्धित पार्टीका नेताहरू मुलुकका कुना कुनामा पुगे र पनि त्यसबेला पञ्चायतलाई जिताउन तत्कालनीन शासकले ठूलै धनराशी र सत्ताको व्यापक दुरुपयोग गर्‍यो। दुरुपयोगका बावजुद पनि बहुदलका पक्षमा ४५ प्रतिशत मत आयो। जनमत संग्रहको परिणाम स्वीकार गरे पनि नेपाली कांग्रेसले प्रजातन्त्रका विरुद्धमा सम्झौता गरेन। यसपछि विश्वेश्वर प्रसाद कोइरालाको स्वास्थ्य स्थिति बिग्रियो। शासकहरु अब प्रजातन्त्रको लागि आन्दोलन हुँदैन भन्ने भ्रममा परे, तर प्रजातन्त्रका लागि संघर्ष भई नै रह्यो। यही क्रममा २०४२ सालमा शान्तिपूर्ण सत्याग्रह आन्दोलन गरियो। निरंकुश शासनका विरुद्ध शान्तिपूर्ण आन्दोलन हुन सक्दछ भन्ने विश्वास यसै सत्याग्रह आन्दोलनले कार्यकर्ताहरूमा जगायो। नेपाली कांग्रेसको संगठन सुदृढ गर्न पनि यसले सहयोग पुर्‍यायो। पञ्चायतमा विकृति र विसंगतिहरू थपिँदै गए। पञ्चायती शासनका विरुद्ध निर्णायक संघर्ष गर्ने बेला आइसकेको थियो। धाँधली गरेर जिताइएको पञ्चायत ब्यबस्थाले जनसमर्थन पाएको थिएन। पञ्चायतका बिरुद्ध जनमत निर्माण गर्ने कार्य भई नै र222ह्यो।
नेपाली कांग्रेसका सर्वोच्च नेता गणेशमान सिंहको नेतृत्वमा संयुक्त वाम मोर्चासमेत संलग्न भएको जनआन्दोलनले २०४६ सालमा पञ्चायती ब्यवस्थालाई समाप्त पार्‍यो। उपलब्धिका रूपमा २०४६ साल चैत्र २६ गते देशमा बहुदलीय ब्यवस्थाको घोषणा भयो। नेपाली कांग्रेसका सभापति कृष्णप्रसाद भटराईको नेतृत्वमा राजाका प्रतिनिधि र आन्दोलनकारीहरूको संयुक्त सरकार बन्यो। त्यही अन्तरिम सरकारले नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ को निर्माण गरेको हो। यसपछि २०४८ सालमा प्रतिनिधिसभाको निर्वाचनपछि नेपाली कांग्रेसले गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा निर्वाचित सरकारको गठन गर्‍यो। संघर्ष, सत्ता, विकास, योजना, परियोजना र संगठन विस्तारका अनेक खुड्किलाहरुको कारण नेपाली कांग्रेसको इतिहास गौरवमय परम्पराबाट अघि बढ्दै रह्यो। जनता र विकासका पक्षमा निरन्तर आन्दोलनरत नेपाली कांग्रेसले २०४७ पछि देशको लागि समुचित राज्यव्यवस्थाका लागि कहिल्यै पनि प्रजातान्त्रिक मूल्य र मान्यता विपरीत सम्झौता गरेन।
नेपाली कांग्रेस र विभिन्न जनआन्दोलनहरु
जनताका हक अधिकार सुनिश्चित गरी स्वतन्त्रतापूर्वक शासन व्यवस्था सञ्चालन गर्नु राष्ट्रको पहिलो आवश्यकता हो। यो आवश्यकता पूर्ति गर्न राजनैतिक नेतृत्वकर्ताले प्रजातान्त्रिक मूल्य–मान्यता विपरीत रहने तत्वसँग हक–अधिकार रक्षार्थ सधैँ आन्दोलन गर्नुपर्छ। आन्दोलन गर्दा रणनीतिक रुपमा अघि बढ्न नेतृत्वकर्ताको आवश्यकता हुन्छ। त्यसैले नेपाल राष्ट्रमा स्वतन्त्रता र स्वाधीनताका लागि भएका हरेक लडाइँको नेतृत्व नेपाली कांग्रेसले गरेको छ। नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा भएका विभिन्न जनआन्दोलनहरुको परिणामले नेपालमा लोकतन्त्रको समेत स्थापना भएको हो। पछिल्लो समयमा पनि सिङ्गो नेपाली कांग्रेसको नेेतृत्व र गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वदायी विचार विना नेपालमा लोकतन्त्र पछि गणतन्त्रको समेत स्थापना हुने कुरा कल्पना पनि गर्न सकिने थिएन। जनआन्दोलनका क्रममा धेरै विघ्नबाधाहरू प्ाार गर्दै नेपाली कांग्रेसले नेपालको शान्तिपूर्ण जनआन्दोलनमा दिएको निरन्तरता नै लोकतन्त्रको उपलब्धिका लागि सहायक बन्यो। यो देशमा लोकतन्त्रको स्थापनाका लागि नेपाली कांग्रेसको सर्वोपरि भूमिका छ। शान्तिपूर्ण जनआन्दोलनमा प्रभावकारी भूमिका खेलेको नेपाली कांग्रेसको प्रस्तुति र इतिहासलाई कांग्रेसीहरूले कहिल्यै भुल्नु हुँदैन। कांग्रेसले गम्भीर रूपमा जनउत्तरदायी भएमा मात्र आफ्नो प्रतिष्ठा बचाउन सक्दछ। कांग्रेस आफ्नो अडानमा रहन सक्यो भने यसको गौरवमय इतिहासलाई कसैले पछाडि पार्न सक्दैन। हामीले आफ्नो ऐतिहासिक गौरवमय शक्तिको पहिचान गर्न सक्नु पर्दछ। यो हामी नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरुका लागि चुनौतीपूर्ण बिषय हो। यसलाई सामना गर्ने साहस बटुल्नु र नैतिक धरातलमा उभिएर पूरा गर्नु आजको ज्वलन्त आवश्यकता भएको छ।
‘राष्टि?य मेलमिलाप अभियानः  हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ के र किन?
संगठन विस्तार र वैचारिक प्रतिबद्धता विना कांग्रेसको ऐतिहासिक साख बच्न सक्दैन। कांग्रेसका कार्यकर्ताभित्र भएको कमजोर निर्णय शक्ति र ह्रास हुँदै गएको मनोबलको कारण आज नेपाली कांग्रेस सांगठनिक रुपमा सङ्कटग्रस्त भई उभिएको छ। यो ज्यादै जटिल मोड हो। आफ्नो ऐतिहासिक साखलाई कायम राख्ने नेपाली जनताको  लोकतान्त्रिक प्रतिनिधि संस्था नेपाली कांग्रेसले आफूलाई नेपाली समाजमा मजबुत बनाएर प्रस्तुत गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। जनआन्दोलनको नेतृत्व गरेको कांग्रेस, अन्तरिम सरकारको नेतृत्व गरेको कांग्रेस, संविधानसभाको सफल निर्वाचन गराई देशमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको कांग्रेसको हालको अवस्थालाई मूल्याड्कन गर्दै हाम्रा कमी र कमजोरीको समीक्षा समेत गरी त्यसबाट पाठ सिकेर यस कमजोरीको धरातलमा कांग्रेस किन र कसरी उभियो? हामी कहाँ चुक्यौ? विचारको समुचित प्रवाह कहाँनेर खस्कियो? अब सोच्ने बेला आएको छ। पहिलो निर्वाचनमा ४२220, दोश्रो निर्वाचनमा २९220 र तेश्रो निर्वाचनमा २२220 मत ल्याएको नेपाली कांग्रेसलाई मूल्याङ्कन गर्दा  दिन परदिन जनताको आँखाबाट कांग्रेस तल झर्दै गएको पुष्टि हुन्छ। यो अवस्थाबाट कांग्रेसलाई पुनः पूर्वस्थितिमा कसरी पुर्‍याउने भन्ने चिन्तन र कार्यान्वयन नै आजको हाम्रो मुख्य चुनौती हो। यसैले अहिले नेपाली काँगे्रसलाई चुनौतीहरू सामना गर्न सक्ने सशक्त, सक्षम र सुदृढ दलका रूपमा कसरी प्रतिस्थापित गराउन सकिन्छ? भन्ने चिन्तन गर्नु ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान हाम्रो अडान’ कार्यक्रमको मुख्य उद्देश्य हो ।
विचार राजनीतिक दलको आत्मा हो भने कार्यान्वयन शरीर हो। विचार र कार्यान्वयन विना दलले जनताको विश्वास जित्न सक्दैन। कांग्रेस उदार प्रजातन्त्रमा विश्वास राख्ने राजनैतिक दल हो। अहिले कांग्रेसभित्र उदार विचार राख्नेहरू र संकुचित विचार राख्नेहरूको बीचमा वैचारिक मतभिन्नता छ। त्यसैले कांग्रेसमा अहिले विचार र पहिचानको कुरा उठेको हो। संविधानसभाको निर्वाचनमा कांग्रेसको एक प्रकारको पराजयको प्रमुख कारण यसले आफ्नो पहिचान गुमाउनु हो। विचारको प्रवाहमा कांग्रेसको सांगठनिक खोलो किन कमजोर भएर बग्यो स्पष्ट अनुसन्धान गरी कार्यान्वयनात्मक ढंगले अघि बढ्न समय घर्किएको छैन। मात्र आवश्यकता छ जुझारुपनको।
नेपाली कांग्रेसले अब विगतको समीक्षा वस्तुनिष्ठ भएर गर्नु पर्दछ। जननायक वीपी कोइरालाबाट प्रतिपादित राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति पूर्ण अवलम्बन गर्न नसकेको कारण वर्तमान अवस्था सिर्जना भएको हो। राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति त्याग गरेमा कांग्रेसको परिचय नै रहँदैन। यो नीतिको अपव्याख्या गर्ने अधिकार कसैलाई पनि छैन। राष्ट्रिय मेलमिलाप भन्नु आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्ने अभिप्रायले जोसुकैसँग पनि कांग्रेसले मेलमिलाप गर्नुपर्दछ भन्ने होइन। राष्ट्रिय मेलमिलापका दुईटा पाटा छन् एउटा हो– राष्ट्रियता र अर्को हो– प्रजातन्त्र। यसले कसैसँग मेलमिलाप गर्नुअघि मेलमिलाप गरिने शक्ति वा व्यक्ति राष्ट्रवादी अथवा प्रजातन्त्रवादी छ कि छैन भनी निर्क्यौल गर्नुपर्दछ। त्यो व्यक्ति वा शक्ति राष्ट्रवादी वा प्रजातन्त्रवादी छैन भने त्योसँग मेलमिलाप हुन सक्दैन भन्ने कुरा कांगे्रस नेतृत्वले बु137नु पर्दथ्यो तर त्यसो भएन। कांग्रेस नेतृत्वले त्यो कुरा बु137नै सकेन। जुनसुकै दलहरुका आफ्ना निम्नतम शर्तहरु हुन्छन्। कुनै दलले राष्ट्रवादी भावना साथ प्रजातन्त्र नभए पनि शर्त पूरा भएको मान्छन्। कुनै दलले राष्ट्रिय र प्रजातन्त्र विना नै आफ्नो सिद्धान्त पूरा भएको मान्छन्। नेपाली कांग्रेस भने राष्ट्रवादी हुनुका साथै प्रजातान्त्रिक विचारधारालाई आफ्नो निम्नतम शर्त मान्दछ। राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको कसीमा नेकपा माओवादीलाई राखेर हेर्दा सो पार्टी राष्ट्रवादी वा प्रजातन्त्रवादी दुवै होइन। वीपीले राजा महेन्द्रसँग मेलमिलाप गर्दा राजालाई पहिला प्रजातान्त्रिक बनाएर मेलमिलाप गर्न चाहनु भएको थियो। तर त्यसो हुन सकेन। कांगे्रसको माओवादीसँगको मेलमिलापलाई हेर्दा पहिले माओवादीलाई राष्ट्रवादी बनाउनु पर्थ्यो। त्यसो नगरीकन वीपीको मेलमिलाप नीतिको विपरीत गएर माओवादीसँग फरक किसिमको मेलमिलाप भयो। यो राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिभित्र नपर्ने कुरा स्वतःसिद्ध छ। यसरी माओवादीसँगको सहकार्यबाट नेपाली कांग्रेसले आफ्नो निम्नतम शर्तमुताविक राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति छोडेका कारण कांगे्रस आज यो सांगठनिक र वैचारिक कमजोर धरातलमा उभिएको हो।
तत्कालीन समयमा सात राजनैतिक दल, नेपाल सरकार र नेकपा माओवादीबीच विभिन्न चरणमा धेरै समझदारीहरू भए। बाह्रबुँदे समझदारीको कार्यान्वयन नगरी त्यस पार्टीसित अर्को सहमति गर्नु हुँदैनथ्यो। नेपाली कांग्रेस केन्द्रीय कार्यसमितिको बैठकले नेकपा माओवादीबाट भएका प्रतिबद्धताहरू पूरा नगरेसम्म माओवादीलाई सरकारमा नभि207याउने निर्णय गरेको थियो। त्यसको पालना भएन। माओवादीलाई शुरुकै सहमति कार्यान्वयन गर्न बाध्य पारिएको भए आजको दुर्दान्त परिणाम आउने थिएन। नेपाली कांग्रेसले माओवादीमाथि धेरै विश्वास गर्‍यो। माओवादीहरूले कांग्रेसलाई रणनीतिक रूपमा प्रयोग गरे। फलस्वरुप १२ वर्षको द्वन्द्वबाट पीडित नागरिकहरूलाई लक्ष्यित गरेर बनाइएका कार्यक्रमहरू निस्तेज हुन पुगे। अरबाँै अरब रूपैयाँ अलपत्र पर्‍यो भने द्वन्द्वबाट पीडित कार्यकर्ताहरू काठमाडौँका गल्ली गल्लीमा मागेर खाँदै हिँड्नु परेका दयनीय अवस्था देखिए। यसरी विगतमा कांग्रेस माओवादीको जालमा फसेकै कारण आज अलपत्र परेको छ।
कुनै पनि राजनीतिक दलका मुटु विचारशील कार्यकर्ता हुन्। पार्टीका घोषित नीतिका पक्षमा कार्यकर्ताहरू दिलोज्यानले लाग्नु पर्दछ। कार्यकर्ताको जोशजाँगर विना पार्र्टी बाँच्न सक्दैन। कांग्रेसभित्र यस अवधिमा कार्यकर्ताको मूल्याङ्कन भएको आभास उनीहरूलाई दिन सकिएन। कार्यकर्ताहरूमा उत्साहको ठाउँमा निरुत्साहले स्थान पायो। विगतमा कांग्रेसका शुभचिन्तकहरू र कार्यकर्ताहरूमा कांग्रेस सत्तामा गएपछि न्याय गर्दैन, विगतलाई भुल्दछ र सत्तामा नै रमाउँछ भन्ने प्रभाव पर्न पुग्यो। कांग्रेसले न्याय गरेन, मूल्याङ्कन गरेन भन्ने गम्भीर प्रकारको आरोप कांग्रेसमाथि छँदैछ। ठोस एवं वस्तुनिष्ठ मूल्याङ्कन गर्न नसक्नु कांग्रेसको ठूलो कमजोरी होे। यसैकारण कांग्रेसको खुट्टा कमजोर भएको आभास मिल्दछ।
विगतमा कांग्रेस पार्टी विभाजन भयो। विभाजित कांग्रेसले अहिलेको चुनौतीको सामना गर्न सक्दैन भन्ने  कुरा घाम जस्तै छर्लङ्ग थियो। त्यसैले पार्टीमा एकता गरियो। पार्टी संरचनागत रुपमा एकीकरण भयो तर भावनात्मक रुपमा हुन सकेन। नेपाली कांग्रेसको १२आँै महाधिवेशनलाई कांग्रेसको एकता महाधिवेशन भनियो तर गाउँ नगर वडादेखि केन्द्रसम्म समूहगत रुपमा निर्वाचन गराइएको हँुदा पार्टी चरम गुटबन्दीमा फस्यो। अहिले नेपाली कांग्रेस अत्यन्त कमजोर भएको छ। कार्यकर्ताहरुमा मनोबल उच्च गर्न सकिएको छैन। कार्यकर्ताहरुलाई अरुबाट आक्रमण हँुदा वक्तव्य जारी गर्ने बाहेक अरु केही गर्न नसक्ने अवस्थामा कांगे्रस निरीह बनेर उभिएको छ। यही अवस्थामा कांग्रेस रहिरह्यो भने यसबाट भोलि केही आशा गर्न सकिँदैन। त्यसैले कांग्रेसलाई सुदृढ गर्न र कांग्रेसलाई भावनात्मक एवं कार्यात्मक रुपमा एकताबद्ध बनाउन ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु परेको हो। सुदृृढीकरण र एकता विनाको नेपाली कांग्रेसले कार्यकर्ताहरुको मनोबल उच्च बनाउन नसक्ने निश्चितप्रायः भएकोले कांग्रेसभित्र अभिमुखीकरण सहित सुदृढीकरण तथा एकता अभियानको आवश्यकता परेको हो। त्यसैले एकताका निम्ति अब अन्तर्मनका कलुष् धोएर सामुहिक रुपमा एकताको वैजयन्तीमा उनिनु आजको चरम आवश्यकता भएको छ।
राष्टि?य मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान हाम्रो अडान कार्यक्रमको ल73य
‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ को ल73य पार्टीलाई सुदृढ र एकतावद्ध बनाई वर्तमान चुनौतीहरुको सामना गर्न सक्षम बनाउनु हो। यसका लागि यो अभियानको पार्टीका वर्तमान निकायहरुलाई सहयोग पुर्‍याउने प्रमुख भूमिका रहन्छ। पार्टीलाई सुझाव दिएर, दवाब सिर्जना गरेर यसका संरचनाहरुलाई बलियो बनाउने यसको प्रमुख कार्य हो। खासमा यसको कार्य विगतमा भएका कमी कमजोरीहरुलाई मनन गरी सच्याइ, आशा, विश्वास र भरोसाको थलोका रुपमा कांग्रेसलाई स्थापित गर्नु हो। यस बाहेक यसको कार्यक्षेत्र निम्न विषयमा समेत केन्द्रित रहने छ।
(१)    जननायक वीपी कोइरालाबाट प्रतिपादित राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिलाई पार्टीमा पूर्णरुपमा पुनःस्थापित गर्नु।
(२)    नेपाली कांग्रेसको आदर्श राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र, समाजवादलाई पार्टीको मूल नीति बनाइ प्रथमिकतासाथ कार्यान्वयन गर्न लगाउनु।
(३)    विगतमा जनताको कब्जा भएको सम्पत्ति कब्जावालहरुबाटै फिर्ता गर्न लगाउनु।
(४)    पार्टीका विस्थापित कार्यकर्ताहरुलाई आफ्नो घर फ््कर्कन सक्ने वातावरण सिर्जना गर्नु।
(५)    विगतमा माओवादी तथा अन्य समूहबाट मारिएका, घाइते बनाइएका पार्टीका कार्यकर्ताहरुलाई सहयोग पुर्‍याउन पार्टी मार्फत् सरकारलाई दवाब दिनु ।
(६)    पार्टीभित्र कार्यकर्ताहरु र नेताहरुका वीचमा भएका मनमुटाव र असमझदारीलाई समाप्त पारी पार्टीलाई एकताको वैजयन्तीमा सजाउनु।
(७)    पार्टीका सबै निकायहरुलाई जिम्मेवार र जुझारु बनाइ यसले सामना गर्न परेका सबैखाले चुनौतीहरुको डटेर सामना गर्न सक्षम बनाउनु।
(८)    पार्टीका पुराना नेता तथा कार्यकर्ताहरुलाई सम्मानित व्यवहार गर्नु र उनीहरुलाई कांग्रेसमा विचार बैंकको रुपमा सक्रिय बनाउनु।
(९)    पार्टीको नीति निर्माणमा चासो देखाइ जनताका आवाजहरु पार्टीका सम्बन्धित निकायमा पुर्‍याउनु।
(१०)    पार्टीका सबै तहका निकायहरुलाई कृयाशील बनाउनु र जनताका पक्षमा काम गर्ने सक्रियता निर्माण गर्नु।
(११)    पार्टीका कार्यकर्ताहरुमा आइपर्ने सबै किसिमका आपत–विपतमा तत्काल सहयोग पुर्‍याउन पार्टीगत रुपमै कृयाशील रहनु।
यी र यिनै खाले ल73य पूरा गर्न यो ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रमको आवश्यकता टड्कारो रुपमा रहेको छ।
‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’का लागि निर्धारित कार्यक्रमहरु
१)    सम्बन्धित विषयवस्तु र आदर्श कार्यान्वयनका लागि छलफल, गोष्ठी र अन्तरक्रियाहरु गरी कांग्रेसको नीति र गतिविधिको विश्लेषण गरी आवश्यकता अनुसार पार्टीलाई सुझाव दिनु पर्ने भएमा सुझाव दिने, दवाब दिनु पर्ने भएमा दवाब दिने।
(२)    नेपाल सरकारको गतिविधि, विभिन्न नीति र कार्यक्रम तथा कार्यकोे विश्लेषण र मूुल्याडकन गरी आवश्यकता अनुसार सरकारलाई सुझाव दिनुपर्ने भएमा सुझाव दिने, अनुपयुक्त नीति वा कार्यक्रम लागू नगर्न  दवाब दिनुपर्ने भएमा दवाब सृजना गर्ने।
(३)    जनता र राष्ट?का विरुद्धमा जो कोहीबाट भएका काम कारवाहीको विरोधमा वक्तव्य जारी गर्ने, विरेाध प्रदर्शन गर्ने, जुलुस आम सभा, आदि कार्यक्रमहरु गर्ने।
(४)    जनताका हित र विकास निर्माणसँग सम्बन्धित विषयमा लेखहरु लेख्ने, अन्तरवार्ताहरु दिने र जनमत सिर्जना गर्ने।
(५)    नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरुमाथि देशका विभिन्न ठाउँमा विभिन्न समुदायहरुबाट आक्रमण भई रहेको छ। यस्तो संवेदनशील विषयमा आफ्ना कार्यकर्ताहरुको संरक्षण गर्न सम्बन्धित निकायहरुलाई परीचालन गर्न कडा दस्ता तयार गर्ने।
(६)    विस्थापित जनतालाई घर फर्काउन, विगतमा विभिन्न बहानाबाजीमा कब्जा गरिएका सम्पति फिर्ता गराउन विशेष प्राथमिकता दिई कार्यक्रमहरु संचालन गर्ने र सरकार तथा पार्टीहरुलाई दवाब दिने।
(७)    सबै तहका सबै कार्यकर्ताहरुलाई पार्टीको नीति, सिद्धान्त र कार्यक्रमका बारेमा प्रशिक्षण दिन पार्र्टीका सम्बन्धित निकायहरुलाई दवाब दिनेे।
(८)    यो कार्यको प्रयोजनको लागि केन्द्रमा नेपाली कांग्रेस केन्द्रीय समिति र जिल्ला जिल्लामा र क्षेत्र, नगर र गाउँमा सम्बन्धित निकायहरुले ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’को कार्यक्रम अभियानकै रुपमा संचालन गर्नु पर्दछ। केन्द्रमा केन्द्रीय स्तरको राष्टि?य मेलमिलाप अभियान समिति र जिल्ला जिल्लामा जिल्ला क्षेत्र र नगर, गाउँ अभियान समितिको गठन गर्न सकिने छ। यो अभियानलाई प्रभावकारी बनाउन पार्टीका सबै निकायहरु, भातृ संगठन र शुभेच्छुक संगठनहरुका सबै तहका निकायहरु र यस क्षेत्रमा काम गरिरहेका वीपी विचार समाज, द्वन्द्व पीडित राष्ट्रिय समाज तथा यस्तै अन्य गैर सरकारी संस्थाहरुलाई पनि यो अभियानमा कृयाशील गराउने कार्यक्रम तय गर्नु पर्दछ।

राष्टि?य मेलमिलाप र नेपाली कांग्रेस
जननायक वीपी कोइरालाद्वारा प्रतिपादित राष्ट्रिय मेलमिलाप एउटा दर्शन हो। यसलाई दर्शनकै रुपमा व्याख्या गरिनु पर्दछ। नेपाली कांग्रेसले अवलम्बन गर्नुपर्ने राजनैतिक दर्शन राष्ट्रिय मेलमिलाप हो। राष्ट्रिय मेलमिलापको मर्म भनेकै राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद हो। मेलमिलापको राजनीतिक एवं रणनीतिक दर्शन प्रतिपादन गर्दा वीपीले बारम्बार भन्नु भएको छ– म पनि जनता हुँ। म जोसँग मेलमिलाप गर्दछु त्यो न्यूनतम योग्यताले युक्त हुनु पर्दछ। त्यो योग्यता भनेको उभित्रको राष्ट्रवादी स्वर हो। राष्ट्रवादी व्यक्तिमा अरुको स्वतन्त्रताप्रति हस्तक्षेप नगर्ने, आफू बाँचौँ भन्दै अरुलाई पनि चेतनशील गराएर बाँच्न सिकाउने क्षमता हुन्छ। स्वदेशको हितविरुद्ध कुनै हालतमा पनि परचक्रीसँग सम्झौता नगर्ने मन र बुद्धि भएकाहरु राष्ट्रवादी, प्रजातान्त्रिक हुन्छन् भनेर वीपीले राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रको बलियो आधार जनताबाट जनताकै निम्ति हुन सक्दछ भन्ने किटान समेत गर्नुभएको छ। वास्तवमा वीपीले यिनै विचार र भावनाभित्र एक व्यक्ति राष्ट्रको खरो पहरेदार भएर जनताका हरेक हक अधिकारका लागि प्रजातान्त्रिक विचार बोकी दह्रो भएर उत्रन सक्ने कांग्रेस कार्यकर्ताको निर्माण हुनु पर्दछ भन्ने संकेत गर्नुभएको थियो।
कांग्रेस बन्न कांग्रेसका नेता र कार्यकर्ताहरुका लागि पनि राष्ट्रियता र प्रजातन्त्र न्यूनतम शर्त हो। कोही पनि कांग्रेस नेता वा कार्यकर्ता राष्ट्रवादी र प्रजातान्त्रिक छैन भने त्यो कांग्रेस हुनै सक्दैन। वीपीले अर्को एक ठाउँमा भन्नु भएको छ– ध्भ धबलत तय दभ तजभ नययम ाचष्भलम या यगच लभष्नजदयगचक लयत  तजभ बनभलत। एक अर्कामा हरेक पटक राष्ट्रहितका लागि हातेमालो गर्दा हामी कोही कसैका बनभलत नबनी राम्रो र असल छिमेकीको अवधारणा बोकेर राष्ट्र निर्माणको र संगठन निर्माणको सवालमा मेलमिलाप गर्न सक्छौँ। हुनसक्छ यस्तो बेला पार्टी निर्माणमा जुट्ने साहस हुँदा हुँदै पनि कोही कसैप्रति अविश्वसनीय पनि हुन सक्छन्। अविश्वासका पर्खालहरु भत्काउन स्वयंले अनेक ह48डर खानु परे पनि पछि पर्नु हुँदैन। कांग्रेस कार्यकर्ता वा नेतामा त्यस्तो ह48डर सहने शक्ति असीमित रुपमा हुनु पर्दछ। यस सम्बन्धमा यहाँ एउटा घटना स्मरणीय हुन आउँछ।
जनमत संग्रहको परिणामपछि वीपी कोइराला नेपालको पश्चिमको भ्रमणमा जानु भयो। पाल्पा पुग्दा उहाँका साथमा विश्वबन्घु थापा पनि संगै हुनुहुन्थ्यो। उहाँले गोर्खाबाट कांग्रेसको सदस्यता लिनु भएको थियो। पाल्पामा कार्यक्रम स्थलमा जान लाग्दा बिश्वबन्धुलाई कार्यकर्ताले लछारपछार गरे। बिश्वबन्घु थापाले यसलाई सहज रुपमा लिँदै भन्नु भयो– यति पनि नगरे के कांग्रेसको कार्यकर्ता हुने? आज कांग्रेसका नेता र कार्यकर्ताहरुमा त्यो जुझारुपना र सहनशक्ति समाप्त भएको छ। अहिले कांग्रेसका कार्यकर्ताहरु पार्टीको नभै नेताको समूहमा विभाजन हुने होड चलेको छ। नेता होस् वा कार्यकर्ता, आफूलाई कांग्रेसभित्रै एजेन्ट बन्न रुचाउँदछन्। यही नै सबैभन्दा अशोभनीय पक्ष पार्टीभित्र जकडिएको छ। यसैको निराकरण आजको प्रथम अनिवार्य शर्त हो।
वीपी कोइरालाको राष्ट्रवादी स्वरलाई कुनै नवीन विशेषणको आवश्यकता छैन। जननायक वीपी राष्ट्रका लागि स्वदेशको सार्वभौमसत्ता जनतामा निर्भर गराएर प्रजातन्त्रको सुनौलो सूर्य उदाएको देश आफ्नो मातृभूमिलाई बनाउनका लागि भारत प्रवासमा बस्नुभयो। आठ वर्षसम्म प्रजातन्त्र र स्वतन्त्रताका लागि प्रवासमा बसेर संघर्ष गरिरहँदा उहाँमाथि नेपालको तत्कालीन सरकारले विभिन्न ८ वटा ज्यानमुद्दाहरु लगाएको थियो। मुद्दाको बेवास्ता गर्दै उहाँ आफ्नो देश फर्कनुभयो र सार्वभौमिकता र प्रजातन्त्रको लागि आफ्नो अडान यथावत् राख्दै राष्ट्र रक्षार्थ नयाँ शिराबाट विचार, दर्शन प्रतिपादन गरी राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति तय गर्नुभयो। वीपी विचारको निष्कर्ष थियो– राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रभित्र जनएकता निर्माण गर्न हिच्किचाउने मानिसमा कांग्रेसको कार्यकर्ता र नेता बन्न सक्ने कुनै पनि योग्यता र क्षमता रहँदैन। देशका निम्ति सिद्धान्त र अडान प्रथम आवश्यकता हुन्छ। यही आवश्यकता आज कांग्रेसका नेता र कार्यकर्ताले मनन नगरिदिएकाले नेपाली कांग्रेस धरातल छोडेको धरहरा जस्तै भएको छ।
संविधान निर्माण र शान्ति प्रकृयाको सम्बन्धमा नेपाली कांग्रेसको भूमिका
(क)    संविधान निर्माण सम्बन्धमा
प्रजातन्त्र विना राष्ट्रियता जुनसुकै अवस्थामा पनि खतरामा पर्छ। प्रजातन्त्र र राष्ट्रियतामा समाजवादको विचार जोडियो र त्यस मूल सिद्धान्तलाई आत्मसात गरी राज्यव्यवस्था सञ्चालनका नीति निर्माणहरु भए भने त्यो व्यवस्था ब्रह्मा48डमा नै सर्वोत्कृष्ट शासनव्यवस्था हुन सक्दछ। प्रजातान्त्रिक सिद्धान्तनिष्ठ मुलुकहरुमा संसदीय प्रणालीलाई उत्कृष्ट रुपमा परीक्षण भएको प्रणाली भनी स्वीकार गरिएको छ। अध्ययन, विश्लेषण, चिन्तन, मनन र सन्तुलनबाट आज संसदीय प्रजातान्त्रिक पद्धतिमा कुनै पनि प्रकारको सुधारको आवश्यकता नभएको पुष्टि भइसकेको छ। संसदीय प्रजातन्त्र कांग्रेसले अवलम्बन गरेको विशिष्ट व्यवस्था हो, मान्यता हो। नयाँ संविधान निर्माणमा यसलाई आधार बनाई लोकतान्त्रिक संविधानको निर्माण गर्न कांग्रेसका नेताहरु तथा सभासदहरुलाई दवाब दिनु ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रमको ल73य हो।
(ख)    शान्ति प्रक्रियाको सम्वन्धमा
नेपाली कांग्रेसका लागि शान्ति प्रकृयाको अन्तिम टुङ्गो लगाउनु भनेको माओवादी लडाकुहरुको सुरक्षा निकायमा समायोजन गर्नु र विस्थापितहरुलाई घर फर्काउनु, कव्जा गरएिको सम्पत्ति फिर्ता गराउन हो। यी सवै कार्य पूरा नहँुदा सम्म शान्ति प्रकृयाको अन्तिम टुङ्गो लागि सक्यो भन्न सकिँदैन। अहिले विस्थापितहरुलाई घर फर्काउने र कव्जा गरिएको सम्पति फिर्ता गराउने विषय ओझेलमा परेको छ। कांग्रेसका नेताहरुले यसलाई प्राथमिकता दिएका देखिँदैनन्। त्यसैले शान्ति प्रकृयाका सवै विषयहरुलाई अन्तिम टुङ्गो लगाउनु कंाग्रेसका नेताहरु तथा सभासदहरुलाई  दवाव दिनु राष्टि?य मेलमिलाप अभियान हाम्रो अडान हाम्रो पहिचानको मूल ल73य हो। यसका लागि कार्यात्मक रुपमा कांग्रेसले सहज वातावरण निर्माण गर्नु परेको छ।
‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ ले के गर्नुपर्दछ?
सर्वप्रथम विचार र पहिचानको अडान नेपाली कांग्रेसले प्रारम्भ गर्नु पर्दछ। अहिले कांग्रेसमा विचार र अडानको खडेरी छ। त्यसैले कांग्रेसले आफ्नो विचार र अडान स्पष्ट गर्न जरुरी छ। कांग्रेसको विचार भन्दा वीपी कोइरालाबाट प्रतिपादित राष्ट्रियता र मेलमिलापको सिद्धान्तको प्रसङ्ग आउँदछ। वीपी कोइरालाले आफ्नो जीवनभर राष्ट्रियतालाई प्राथमिकता दिनुभएको थियो। आफ्नो जीवनको अन्तिम भाषणमा उहाँले भन्नुभयो, “यदि तपाईँहरूलाई कुनै निर्णय लिन अप्ठेरो परेमा नेपालको एक मुठी माटो लिएर सोच्नुहोस् त्यतिबेला जे गर्न उचित लाग्छ गर्नुहोस्।” यो उहँाको अन्तिम सार्वजनिक अभिव्यक्तिहरू मध्येको एक हो। उहाँले भन्नुभएको थियो, “म मरेपछि मेरा बारेमा कांग्रेसमा गलत व्याख्या गरिने छ। त्यसैले मैले नै नेपाली कांग्रेसको इतिहास लेख्नु पर्ने थियो अब सक्दिनँ होला।”
उहाँ २०३३ साल पौष १६ गते राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिसहित नेपाल फर्कनुभयो। वीपी कोइरालाले बारम्बार आफू जनताको प्रतिनिधि भनेर आफ्नो पहिचानको कुरा उठाउनुभएको छ। कार्यकर्ता नेता सबैले अभिवादनमा ‘जय नेपाल’ भन्नु, कालो भादगाउँले टोपी बीचमा चिरे जस्तो गरी पट्याएर लगाउनु, कसैसँग कहिल्येै नझुक्नु, पार्टी सिद्धान्तप्रति अटल रहनु कांग्रेसका नेता र कार्यकर्ताको बाहिरी पहिचान हो। यो नेपालीपनको समेत खाँटी पहिचान हो। कांग्रेसको इतिहासको अपव्याख्या गर्नु हँुदैन। आज उहँाको राष्ट्रिय मेलमिलापको गलत व्याख्या भएको छ। कांग्रेस नेतृत्वबाट जनतासँगको मेलमिलाप नै राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति हो भनेर व्याख्या गर्न लगाइएको छ। यो सर्वथा गलत हो। जनताको प्रतिनिधिको जनतासँग त सँधै मेलमिलाप हुन्छ नै। यसमा ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रम थपिरहनु पर्ने आवश्यकता नै छैन। यही व्याख्या नै कांग्रेसका कार्यकर्ताहरूका लागि विडम्बनाको कुरा हो भन्दा अत्युक्ति हुँदैन। वीपीले राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रको कुरा गर्दा जहिले पनि राष्ट्रवादी र प्रजातन्त्रवादीका बीचको मेलमिलापको कुरा गर्नुभएको छ। राष्ट्रिय मेलमिलापको कुरा गर्नासाथ राजासँग मिल्ने कुरा गरियो भनेर यसको गलत व्याख्या गरेर उग्र बामपन्थी सोच भएका मावोवादीसँग मेलमिलाप गर्न पुर्‍याइयो। मेलमिलाप भनेको कुनै व्यक्ति वा शक्तिसँग नभएर प्रजातन्त्रवादी र राष्ट्रवादीसँगको मेलमिलाप हो। यसलाई बिर्सँदा नेपाली कांग्रेसमा विचलन आयो। यही विचलन नै आजको  परिणाम हो। नेपाली कांग्रेसले आज न राष्ट्रियताको चुरो समातेको छ न वीपीको समाजवादी चिन्तनको चुरो। यसरी कांग्रेसको विचारमा विचलन आएको हो। सर्वप्रथमतः नेपाली कांग्रेसले वीपी कोइरालाबाट प्रतिपादित राष्ट्रियता र मेलमिलापको नीतिलाई आत्मसात गर्दै पार्टीभित्र पुनः यो सिद्धान्तलाई पुनर्जिवित गर्नु पर्दछ। अनि हुन्छ एक नवअभियान।
नेपाली कांग्रेसको दोस्रो मूलभूत सिद्धान्त भनेको प्रजातन्त्र हो। कांग्रेसको ल73य हो– कहिल्यै पनि सत्ताका लागि प्रजातन्त्रका मूलभूत सिद्धान्त र आदर्शलाई भुुल्नु हँुदैन। प्रजातन्त्रको मूलभूत ल73य नाम जप्नु मात्र होइन। प्रजातन्त्रको स्रोत (क्यगचअभ), आधार(द्यबकभ) र ल73य न्यब)ि जनता नै हुन्। लोकतन्त्रको परिभाषा कुनै एउटा राष्ट्र वा सरकारले मात्र गरेर हुँदैन। संयुक्त राष्ट्रसंघको ल73य समेत प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र वा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र हो। प्रजातन्त्रको  परम्परागत  बहुदलीय संसदीय व्यवस्था वा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको विश्वव्यापी मान्यतालाई संशोधन गरेर हामी क्रान्तिकारी हुन सक्दैनौँ। नेकपा मोओवादी जस्तो उग्रवामपन्थी दलले प्रजातन्त्रको व्याख्या गर्ने हामी त्यसैको पछि लाग्ने जस्तो निर्लज्जता अरू के हुन सक्छ? सत्ताका लागि हामीले सबै कुरामा संझौता गर्‍यौ। प्रजातन्त्रका बारेमा वीपी कोइराला भन्नुहुन्छ ‘हाम्रा सुकुम्बासी, भूतपूर्व सैनिक, तल्ला स्तरका कर्मचारी तथा किसानहरूले राम्ररी दुई छाक खान पाऊन्। तिनीहरू एउटा छतमुनि बस्न पाऊन्। केटाकेटीले पढ्न पाऊन्। औषधि उपचारको व्यवस्था होस्। हामीहरूलाई अहिले ठूला–ठूला महल र हवाइजहाज चाहिएको छैन। यही चाहिएको छ– सबैले पेटभरि खान पाऊन्, एकसरो लुगा लगाउन पाऊन्, पढ्न पाऊन्, औषधिमूलो पाऊन्, त्यही हो प्रजातन्त्र।” यसरी अहिलेको सन्दर्भमा पनि प्रजातन्त्र भन्नु नै मानिसको खाने, पढ्ने र औषधिमूलोको अधिकार हो भन्ने कुरालाई वीपीले त्यतिबेला नै भन्नु भएको थियो। प्रजातन्त्र भनेको अर्को शब्दमा विश्वका सबै जनताले साँंस्कृतिक, राजनैतिक, सामाजिक र आर्थिक भेदभावविना आफ्नो इच्छाअनुसार प्रयोग गर्न पाउने आफ्नो अधिकार हो। प्रजातान्त्रको महत्वपूर्ण सारतत्व भनेकै निष्पक्ष र स्वतन्त्र निर्वाचन हो। त्यस्तो निर्वाचनपछि बनेको सरकारले मात्र जनतालाई निर्भयतासाथ मौलिक हक उपभोग गर्न सुनिश्चितता प्रदान गर्न सक्छ। जुन नेपालको मूर्त आवश्यकता पनि हो। प्रजातन्त्रमा कानुनी राज्यको पूर्ण पालनाको लागि स्वतन्त्र न्यायपालिकाको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ। प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा राज्य आफैँले प्रजातान्त्रिक छु भनेर मात्र पुग्दैन। प्रजातन्त्र अन्तर्राष्ट्रिय मापद48डअनुकूल हुनु पर्दछ। यसप्रतिको प्रतिबद्धता नै नेपाली कांग्रेसको प्रजातन्त्रप्रतिको प्रतिबद्धता हो। नेपाली कांग्रेसको पहिचान पनि यही हो। के कांग्रेस प्रजातन्त्रको यो मुलभूत सिद्धान्तमा संविधान सभामा संविधान निर्माण गर्दा अडिन सक्छ? अहिले यो पनि जनताका मनमा प्रश्नचिह्न बनेर उत्तरको प्रतिक्षारत बिषय हो। यो विषय जति गम्भीर छ त्योभन्दा बढी विचार र कार्यान्वयनको जिम्मेवारी कांग्रेसले वहन गर्न सक्नु पर्दछ। ्
नेपाली कांग्रेसको तेस्रो मूलभूत सिद्धान्त समाजवाद हो। वीपीले भन्नु भएको छ– व्यावहारिक रूपमा समाजवाद भनेको भोको मानिसका लागि एक मुठी चिउरा हो। सैद्धान्तिक रूपमा साम्यवादमा प्रजातन्त्र थपिदियो भने समाजवाद हुन्छ र समाजवादबाट प्रजातन्त्र झकिदियो भने साम्यवाद बाँकी रहन्छ। समानताको मूल अवधारणा सबैका लागि सधैका लागि हुुनुपर्दछ। नेपाली कांग्रेसले पटक पटक गरी सबैभन्दा बढी समय सत्ता सञ्चालन गर्दा विपन्नताबाट सम्पन्नतातर्फ उन्मुख समाज बनाउन वीपीको चिन्तनबाट उठान भएको समाजवादलाई भुल्यो, आर्दशहीन बन्या, स्वार्थलोलुप भयो। जसको कारण अथाह कृषि भ48डार, जलस्रोत, पर्यटन र साँस्कृतिक छटा भएको मुलुकका हरेक युवा उचित नीति र दिशानिर्देशको अभावका कारण बेरोजगार हुन पुगे। देशभित्रै रोजगारी सृजना गर्ने प्राविधिक शिक्षा दिई विशिष्ट शैक्षिक धरातल निर्माण गरी नेपाली कांग्रेसले देशमा उचित नीतिका साथ रोजगारी निर्माण गरी युवा शक्तिलाई विदेश पलायन हुुनबाट रोक्नुपर्थ्यो। समाजवादी अर्थ चिन्तन नहुनुको कारण हामी आज आफ्नो सुरक्षित आगनमा असुरक्षित भयावह भुकम्प आह्वान गरिरहेका छौं। हामीले विपन्न वर्गका मानिसको पहिचान गरेर उनीहरूको आर्थिक अवस्थामाथि उठाउने कार्यक्रम ल्याउनुपर्दथ्यो, सकेनौँ। गरिबीका रेखामुनि रहेका नेपालीहरूको न हामीले पहिचान गर्न सक्यौँ न उनीहरूको जीवन उकास्ने कुनै कार्यक्रम नै ल्ाागू गराउन सक्यौँ। हाम्रो कमजोरी त्यही भयो, त्यसकारण हाम्रो समाजवादी अर्थनीतिमा अब विपन्न वर्गका मानिसहरूको आर्थिक अवस्था सुधार्ने ठोस नीति हुनु जरुरी छ। आज देशको सबैभन्दा ठूलो चुनौती बेरोजगारीे हो। रोजगारीका अभावमा कैयौँ युवाहरू विदेशिएका छन्। हामीसँग रोजगारी सिर्जना गर्ने कुनै ठोस नीति नै भएन। सरकारले निश्चित रोजगारीको व्यवस्था र कार्यक्रम ल्याउनु पर्ने थियो। हामी सरकारमा रहँदा न त्यस्तो नीति बनाउन सक्यौँ न कार्यान्वयन गर्ने पक्षमा कुनै जमर्को नै गर्‍यौँ।
सामाजिक अवस्थामा आएको परिवर्तनको प्रभाव अध्ययन नगर्नुुः कमजोरी
नेपाली कांग्रेसको सबैभन्दा ठूलो कमजोरी नेपालको सामाजिक अवस्थामा आएको परिवर्तनबाट पर्ने प्रभावको अध्ययन नगर्नुु हो। २०४७ सालमा आएको परिवर्तन पछि समाजमा कस्तो परिवर्तन भयो, हामीले अध्ययन गरेनाँै। २०४७ सालको संविधान किन असफल भयो? माओवादीको जन्म किन भयो? अब ल्याइने संविधान पनि समय सापेक्ष हुन्छ भन्ने कुरा के सम्भव छ? समाजमा विभिन्न वर्गको यस्मा कस्तो प्रभाव छ? हामीले जतिसुकै युवा वर्गको कुरा गरे पनि के अहिलेका युवाहरुको राजनीतिमा उच्च चासो छ? छैन भनेे हामीले कसरी युवाहरुको दिमागमा स्वस्थ्य राजनीति प्रवेश गराउन सक्दछौँ? यस्ता विषयमा अध्ययन नै नगरी मनगढन्ते कुरा गर्नु नै नेपाली कांग्रेेसको सांगठनिक कमजोरी हो। त्यसैकारण हामी यो अवस्थामा पुगेका हौं। यसरी हामीले वर्तमान सामाजिक अवस्थाका परिवर्तित छलाङहरुलाई विश्लेषण गरेर सहज बाटो खोज्नु ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रमको मूल उद्देश्य हो।
अन्तरपार्टी सम्बन्धमा यो कार्यक्रम
नेपाली कांग्रेसको अब अरू दललाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि स्पष्ट र फरक फरक हुनुपर्दछ। हाम्रो सहकार्य कसैसित पनि सत्ताको लागि हुनुहँुदैन। माओवादीजस्तो उग्रवामपन्थी सोच भएको दलसँगको हाम्रो सहकार्यको परिणाम अहिले हामीले भोगिरहेका छाँै। हामीमा सैद्धान्तिक विचलन सत्ताका लागि भयो भने हाम्रो पहिचान समाप्त हुन्छ। हामीले आफ्नो पहिचान र अडान स्पष्ट पार्नु जरुरी भइसकेको छ। नेकपा माओवादीसँग हाम्रो सहकार्य वा सहमति कुनै हालतमा हुन सक्दैन भन्ने होइन। तर परिवर्तित सन्दर्भ सुहाउँदो तरिकाले माओवादी पार्टी राष्ट्रवादी भई प्रजातान्त्रिक मोडमा उभिएमा हाम्रो सहकार्य उनीहरुसँग हुन सक्छ। हाम्रा हजाराँै कार्यकर्ताहरू सहिद हुन पुगेका, हजाराँै अन्जान दिदीबहिनीहरूको सिउँदा पुछिएको र हजाराँै अबोध बालबालिकाहरू टुहुरा हुनुपरेको वर्तमान हामीसँग छ। सत्ता स्वार्थमा हामीले यो विगत भुल्यौं भने हामीलाई युगले सराप्ने छ। हामीमाथि दोषारोपण छ कि नेपाली कांग्रेस पार्टी सत्तामा पुग्दा यी सब बिर्सिन्छ। नबिर्सेको भए हामीले सत्तामा रहँदा के गर्‍यौं त भन्ने प्रश्नको जवाफ हामीसँग छैन। त्यसैले माओवादीलाई हेर्ने हाम्रो आँखा, एमालेलाई हेर्ने हाम्रो आँखा र अन्य प्रजातन्त्रवादी दलहरूलाई हेर्ने हाम्रो दृष्टिकोण नितान्त फरक हुनुपर्दछ सोही अनुसार रणनीति तय गर्नुपर्दछ।
प्रजातान्त्रिक शक्तिहरुको नेतृत्वदायी भूमिका
नेपाली कांग्रेसले देशका प्रजातन्त्रवादी र राष्ट्रवादी शक्तिलाई समेट्नु पर्दछ। देशको राजनीति वामपन्थी र गैरवामपन्थी धारमा विभाजित हुँदैछ। नेपाली कांग्रेसले उग्रवामपन्थी सोच भएका दलहरुलाई छोडेर पूर्ण प्रजातन्त्रप्रति प्रतिबद्ध दलहरुलाई साथ लिएर हिँड्नु नै समयको माग हो। विगतमा हामीले वामपन्थी धारका विचारको पछि लागेको हुनाले हाम्रो पहिचान समाप्त भएको हो। त्यसैले वामपन्थीहरूसँगको सहकार्य हाम्रा लागि बोझ भएको छ। वामपन्थीहरुसंगको सहकार्यले हामी माथि राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रप्रतिको हाम्रो प्रतिबद्धतामा नै प्रश्नचिन्ह खडा भएको छ। अहिले नेकपा माओवादीले नै सहमति र सहकार्यको राजनीतिलाई तोडेको हुनाले अब कांग्रेसले त्यसलाई बोकिरहनु कुनै जरूरी छैन। हामीले हाम्रो प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्न उग्रवामपन्थी सोच भएका दलहरूसँग सहकार्य गर्ने सोचाइ कहिल्यै राख्नु हँुदैन।
सामूहिक नेतृत्वको विकास र भूमिकाको लागि निर्धारित कार्यक्रम
वीपी कोइरालाले आफ्नो जीवनकालको अन्ततिर गणेशमान स्ंिाह, कृष्णप्रसाद भट्टराई र गिरिजाप्रसाद कोइरालाको सामूहिक नेतृत्वलाई पार्टीको जिम्मेवारी दिनुभएको विषय हाम्रो मानसपटलमा ताजै छ। आज पनि कांग्रेसको संगठनमा त्यही परिस्थति सिर्जना भएको छ। अबको काँग्रेेस एकल नेतृत्वबाट चल्नै सक्दैन। सामुहिक नेतृत्वको विकास कसरी गर्ने भन्दै सामुहिक नेतृत्वको भूमिकाका बारेमा पार्र्टीभित्र व्यापक छलफल हुनु जरुरी छ। एकल नेतृत्व केही समयका लागि अबको कांग्रेसमा सम्भव छैन। सामुहिक नेतृत्वले मात्र कांग्रेसले सबै खालका चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्दछ। हामीले अब आफ्नो स्वार्थका लागि एकल निर्णय गर्दैनौँ, सबै विषय वा सवालहरूलाई पारदर्शी बनाउँछौँ, सबै विषयहरू पार्टीमा छलफल गरेरमात्र लागू गर्दछाँै भनेर प्रतिज्ञा गर्नुपर्दछ। अनि मात्र पार्टीप्रति आम जनताको समेत भरोसा हुन्छ। विगतमा भएका गल्तीहरूको जिम्मेवारी आफैँले लिएर अबका दिनमा सबै तहले आफनो कार्यसमितिको निर्णयबाट काम गर्ने पद्धतिको शुरुवात गरेमा सामुहिक नेतृत्वको शुरुवात हुन्छ र सामुहिक नेतृत्वबाट नै पार्टी सञ्चालन हुन्छ। यो ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रमले लक्षित पार्टीलाई सामूहिक नेतृत्वमा लैजान सहयोगीको भूमिका निर्वाह गर्ने छ।
कांग्रेसको वर्तमान संरचनालाई समयसापेक्ष बनाउनु पर्दछ। विगतका हाम्रा व्यवहार, कार्यशैलीका कारण पनि धेरै मानिसहरू कि कांग्रेस छोडेर गएका छन् कि त निश्त्रि्कय भएर बसेका छन्। हामीमा आफूसँग मतभिन्न भएका मानिसहरु पार्टीभित्र नबसे हुन्थ्यो भन्ने दरिद्र मानसिकता छ। त्यस्तो मानसिकता रहेसम्म पार्टीलाई जुझारु बनाउन सकिँदैन। पुराना कार्यकर्ताहरूको सम्मान कसरी गर्न सकिन्छ? पार्टीभित्र हरेक कुरामा न्याय हुन्छ भनेर कसरी विश्वास दिलाउन सकिन्छ? विगतमा हामीले शहीदको सम्मान गर्न सकेनौँ। यसले शहीदका परिवारलाई चोट पुग्न गयो। पुराना कार्यकर्ताहरूको अपमान गर्‍याँै। जो पार्टीका सच्चा सम्पत्ति हुन्, उनीहरूलाई सम्मान गर्न जानेनौँ। अब आइन्दा त्यस्तो गल्ती नदोहोर्‍याउने प्रतिबद्धता देखाउनुपर्दछ। त्यसैले अब कांग्रेसले हिजो कांग्रेसमा रहेर विभिन्न कारणले कांग्रेस छाडेका व्यक्तिहरूलाई कांग्रेसमा पुनः फर्कने वातावरण तयार गर्नुपर्दछ भने हिजो कांग्रेसमा क्रियाशील भएका तर अहिले निश्त्रि्कय रहेका पुराना कर्यकर्ताहरूलाई पुनः कांग्रेसमै समाहित गर्दै पार्टीलाई पुरानै गतिशील अवस्थामा पुर्‍याउन क्रियाशील हुने वातावरणको सिर्जना गर्नुपर्दछ। नेपाली कांग्रेसका शुभचिन्तक, प्राध्यापकहरू, कानुन व्यवसायीहरू, शिक्षकहरू, निजामती सेवाका पूर्व र वर्तमान कर्मचारीहरू, प्रहरी तथा सेनाका पूर्व तथा वर्तमान व्यक्तिहरू, उद्योगी एवं व्यापारीहरू, पत्रकारहरू, चलचित्रकर्मीहरु, कलाकर्मीहरू, प्रजातान्त्रवादी प्राध्यापक संघ, कानुन व्यवसायी संघ, चिकित्सक संघ, ईन्जीनियर संघ, शिक्षक संघ वीपी विचार समाज, द्धन्द्ध पीडित राष्ट्रिय समाज जस्ता कांग्रेससंग निकट रहेका गैरसरकारी सँस्थाहरु, अन्य भूतपूर्व राष्ट? सेवकहरु र पार्र्टीका भातृ संस्थाहरु जोसुकै किन नहोऊन् नेपाली कांग्रेसमा क्रियाशील हुने वातावरण सिर्जना गर्नु कांग्रेसको पहिलो कार्य हुनेछ। यिनीहरूलाई क्रियाशील बनाएर मात्र पार्टीलाई पुरानै गतिशील अवस्थामा लैजान सकिन्छ। यसका लागि कांग्रेसले प्रतिबद्धता व्यक्त गर्नै पर्दछ। यही कामका लागि यो ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रमको आवश्यकता परेको हो। यो अभियानले यी विषयहरुमा पार्टी भित्र दवाब सृजना गर्ने छ ।
युवाहरू राष्ट्रका खम्बा हुन्, कर्णाधार हुन, सोच र विचारका परिपक्व खानी हुन् भनेर मात्र अब पुग्दैन। नेपाली कांग्रेसको संगठन सुदृढ बनाउन र चुनौतीहरू पार लगाउन युवा परिचालन कार्यक्रम महत्वपूर्ण कार्यक्रम हो। पार्टीले युवाहरूको भावना बुझेर विशेष कार्यक्रम दिन सक्नुपर्दछ। युवाहरूलाई देशको राजनीतिक परिस्थिति हेरेर परिचालन गर्न सक्नुपर्दछ। अहिले कांग्रेस संंगठनका विरुद्ध वामपन्थी दलहरूको सशक्त प्रतिकार गर्ने खुला रणनीति भइरहेको सन्दर्भमा त्यससित जुध्न कांग्रेसले कसरी तयारी गर्ने र त्यसको मुकाबिला गर्न हाम्रा युवाहरू तथा पार्टीका नेता कार्यकर्ताहरु सबैलाई कसरी परिचालन गर्ने भन्ने सोचको विकास भई कार्यान्वयन हुनु कांग्रेसमा जरुरी छ।  कांग्रेसले जोरजबर्जस्ती तरिकाबाट सडकमा आएका वामपन्थी दलहरूसँग ढोका थुनेर सुरक्षित हुन्छु भनेर कोठाभित्र बसेर मुकाविला गर्न सक्ँदैन। यो अभियानलाई सारभूत बनाउन पनि ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रमको आवश्यकता छ।
कांग्रसको समग्र एकता आजको आवश्यकता
कांग्रेसको बाहौँ महाधिवेशन एकताको महाधिवेशन हो भन्ने सूचना सर्वत्र सम्प्रेषण भयो तर यो महाधिवेशन सच्चा रुपमा एकताको महाधिवेशन हुन सकेन। सिद्धान्त र विचारलाई केन्द्रिविन्दुमा राखेर कांग्रेसले सांगठनिक भाईचारा विचारमा विकास गर्नुपर्थ्यो त्यो हुन सकेन। कतिपय अवस्थामा कांग्रेसको पार्टीगत असरल्ल स्थितिभित्र विचारको खजमजे स्थिति सिर्जना हुँदा यदाकदा वैकल्पिक पार्टीका कुरा पनि बाहिर उठ्न भ्याए। सीमित रुपमा व्यक्तिगत वा क्षेत्रगत स्वार्थ राख्ने व्यक्तिहरुको कारण कांग्रेसमा त्यस्तो गड्बडी आएको हो। कांग्रेस सिद्धान्त र विचारको लडार्इँ लड्ने पार्टी भएकोले आफ्ना कार्यव्यवहारमा सानातिना गल्ती हुने बित्तिकै सच्याएर अगाडि बढ्न सक्ने समष्टी पार्टी हुनुपर्छ। राष्ट्र निर्माणका हरेक पहलकदमीमा नेपाली कांग्रेसले रचनात्मक र संघर्षशील भूमिकाका लागि १२औँ महाधिवेशनमा देखिएका मतभिन्नता बिर्सन सक्ने क्षमता राख्नुपर्छ। त्यसैले कांग्रेसभित्रको समग्र एकताको लागि प्रयत्न गर्नु ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’को प्रमुख ल73य हो। कांग्रेसको रचनात्मक र संघर्षशील भूमिकाको लागि ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ ले प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्ने छ।
उपसंहार
अहिले नेपाली कांग्रेस संकटको घडीमा छ। यस संकटबाट पार हुनका लागि जननायक वीपीका विचारहरू पूर्णतः अवलम्बन गर्नुपर्छ। वीपीको मार्गनिर्देशन अनुसार नचलेकाले यो भँुमरीमा परिएको हो। राष्ट्रियता र लोकतन्त्रको रक्षा, विकास निर्माणसहित समृद्ध नेपाल निर्माण गर्ने आफ्नो ल73य पूरा गर्न नेपाली कांग्रेसका सामु जनताका अगाडि नतमस्तक हुनुबाहेक अर्को विकल्प छैन। यस बाटोमा कांग्रेस कार्यकर्ताहरूको भूमिका सबैभन्दा प्रभावशाली र महत्वपूर्ण हुनेछ। राष्ट्र, राष्ट्रियता र लोकतन्त्र जोगाउने जिम्मेवारी कांग्रेसको काँधमा छ। नेपाली कांग्रेस एउटा पार्टी मात्र होइन नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको पर्याय पनि हो। अहिले नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा नेपाली कांग्रेसले अग्रणी भूमिका निभाएको छ। मुलुकमा प्रजातन्त्र भएका अवस्थामा त्यसलाई सञ्चालन गर्ने र प्रजातन्त्र अपहरित हुँदा स्थापना गर्ने दायित्व मूलतः कांग्रेसको काँधमा  हो। यसैले नेपाली कांग्रेस अरू दलहरूभन्दा बढी जिम्मेवार र जुझारु हुनै पर्छ। साथै संकटको यस घडीमा नेपाली कांग्रेसले संयम र सुझबुझ अपनाएर अघि बढ्नुपर्दछ।
नेपाली कांग्रेस एउटा पार्टी मात्र होइन समग्र नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको सगरमाथा हो। विगतका महत्वपूर्ण घडीमा विभिन्न पार्टीहरू नेपाली कांग्रेसकै चौतारीमा एकत्रित भएर लोकतन्त्रका लागि संघर्षमा होमिएका थिए। अहिले पनि नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनको मियो नेपाली कांग्रेस हो र हुनुपर्छ। विगतमा कांग्रेसले न्याय गरेन, आन्दोलनमा दुःख गर्नेहरूको उचित ढङ्गले मूल्याङ्कन गर्न सकेन भन्ने व्यापक गुनासो छ। त्यो स्वाभाविक हो। कांग्रेसले आफ्ना पीडित कार्यकर्ताको पक्षमा खासै राहत प्याकेज कहिल्यै प्रस्तुत गरेन पनि, त्यसैले कांग्रेसप्रति आज हजारौँ नकरात्मक टिप्पणी र विमतिहरु छन्। यतिका विमति, गुनासा र टिकाटिप्पणी खुला रुपमा आउँदा पनि कांग्रेससित विशाल जनमत अझै छ। त्यसैले कांग्रेस पार्टीका शुभचिन्तकहरू र कार्यकर्ताहरू यस पार्टीमा पूर्ण न्याय गर्ने सक्ने नेतृत्वको खोजी गरिरहेका छन्। यो सत्य हो कि नेपाली राजनीति र लोकतन्त्रको निष्ठाका सवालमा नेपाली कांग्रेसको विकल्प कसैले दिन सक्दैन। त्यसैले कांग्रेसजनहरू र यसका शुभचिन्तकहरूमा कांग्रेस नेतृत्वले विगतमा भएका तमाम गल्ती, कमी र कमजोरीहरूलाई महशुश गर्दै अब जे हुन्छ न्यायसम्मत हुन्छ भनेर विश्वास दिलाउनु पर्दछ। साथै संकटको युगीन घडीमा नेपाली कांग्रेसले संयम अपनाउँदै आफ्नो भूमिका र जिम्मेवारी स्पष्ट पार्नु पर्छ। सँगठनलाई सुदृढ पार्न नेपाली राजनीतिलाई लोकतान्त्रिक मार्गमा अगाडि बढाउनु पर्छ। द्वन्द्वरत मुलुकमा जहाँ पनि जहिले पनि राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति अपनाइएको हुन्छ। पछिल्लो उदाहरणका रुपमा बर्मालाई लिन सकिन्छ। द्वन्द्वबाट शान्तितर्फ मुलुकहरुमा सत्य निरुपण तथा मेलमिलाप आयोगको समेत आवश्यकता हुन्छ। लोकतान्त्रिक हिसाबले नेपालको नयाँ संविधान निर्माण गर्न राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादलाई सुस्थापित गरी पार्टीलाई बलियो बनाएर संविधान निर्माणमा समेत स्पष्ट जनभावना समेट्न अहिले सत्य निरुपण तथा मेलमिलाप आयोगको समेत विषय उठिरहेको छ। यसै विषयलाई अघि सार्दै नेपाली कांग्रेस नेपाली राजनीतिको मूल विन्दुमा उभिनु पर्दछ। आज पार्टीबाट यसो हुन सकेको छैन। पार्टी अझै चरम गुटबन्दीमा फसेको छ। यस्तो पार्टीबाट कार्यकर्ताहरुले आशा गरेका आकंक्षाहरु पूरा हुन सक्दैनन्। त्यसैले ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप अभियानः हाम्रो पहिचान, हाम्रो अडान’ कार्यक्रमको आज टड्कारो आवश्यकता परेको हो। यस कार्यक्रमले यहाँ उल्लेख गरिएका सबै कमी–कमजोरीहरु हटाई नेपाली कांग्रेसलाई आजका चुनौतीहरुको सामना गर्न सक्षम बनाउने छ र कांग्रेसले आजका चुनौतीहरुको सामना गरेर प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गरी नेपाली राजनीतिलाई आदर्श मार्र्गमा डोहोर्‍याउँदै चिरकालसम्म नेपाली राजनीतिको नेतृत्व गरी देशको समग्र विकास गरेर नेपाल आमाको मुहार हँसाउन सक्नेछ भन्ने विश्वास साथ विराम।
जय नेपाल