दल र दलबाट राजनीति गर्नेलाई सल्लाह र सुझाव दिनुपर्ने व्यक्ति र दबाब समूह नै दलाल छन्, हाम्रो समाजमा । राजनीतिक दलहरू स्वाभाविकरूपमा राष्ट्रिय हुन्छन् र यसका सदस्यहरू समाज, राष्ट्र र राज्यको राजनीतिक हितको पक्षमा लड्ने र रक्षा गर्ने साझा इच्छा तथा आदर्शको आधारमा स्वैच्छाले देश नागरिकहरूको समूहले गठन गर्दछन्।

अस्ति भर्खर मात्र ‘हुम्ला उड्नै लागेको सीता एयरको जहाज तीनवटा बँदेलसँग ठोक्कियो, उडान रद्द’ भनेर बजार तात्यो । बाँच्नु मात्र पर्छ, धेरै कुरा देख्न र सुन्न पाइन्छ भन्थे बुढापाकाले, हो रहेछ। नेपालगञ्च एयरपोर्टमा झाडी बढेर जंगल भएकाले बँदेल बास बस्न थालेछ। यता निजगढमा भने बँदेल बस्ने जङ्गल मासेर एयरपोर्ट बनाइँदैछ। नेपालगञ्ज एयरपोर्टलाई राष्ट्रिय निकुञ्ज बनाउने हो कि ? राष्ट्रिय निकुञ्ज बनाउने ठाउँ मासेर एयरपोर्ट बनाउने हो? यो विषय अन्योलमा छ।

हुन त हाम्रोमा काटेर फाइदा हुने काम मात्र गरिन्छ। जनयुद्धको नाममा सर्वसाधारणका टाउको काट्दा सत्तामा जान पाइने, खोलानाला काट्दा गिट्टी बालुवा निकाल्न पाइने, डाँडाकाँडा काट्दा प्लटिङ गर्न पाइने, पार्टीको आफ्ने मान्छेको बेस्सरी कुरा काट्दा मन्त्री बन्न पाइने। अनि त्यो नेपालगञ्ज एयरपोर्टको झाडी काटेर कसलाई के फाइदा ? होइन त ?

त्यति मात्र नभएर अस्ति रामदेव बाबा आउँदा कुनै ठूलै देशको राष्ट्र प्रमुखलाई दिनेभन्दा बढी सम्मान दिइयो । हुन त सम्मान गर्नु हाम्रो संस्कृति हो, तर चाहिनेभन्दा बढी सम्मान सम्मान नभएर गुलामी हो ।

राजा प्रताप मल्लको पालामा अर्थात् (वि.सं. १६९८–१७३१)मा शुरु भएको दक्षिण एसियाकै ठूलो आयुर्वेदिक औषधि उत्पादन गर्ने वैद्यखानालाई टाट पल्टाएर रामदेवको पतञ्जलीलाई विना लगानी जग्गा दिन लाग्दा पनि नसुने झैँ गरी वडा र प्रदेशको चुनावमा मस्त छौं हामी नेपाली। वि.सं. २०४७ सालदेखि अहिलेसम्म ४९ वटा कलकारखाना कौडीको भाउमा बेचिए। भएका कलकारखाना बन्द गरी देशलाई परनिर्भरतातर्फ धकेल्ने षड्यन्त्र भएको वर्षौँ भएको छ।

भारत र चीन मात्र नभएर विश्वका धेरै देशसँग निर्भर हुन बाध्य बनाउँदै नेपालीहरूलाई वैदेशिक रोजगारीका नाममा होस् या अध्ययनका निम्ति होस्, परनिर्भर बन्न बाध्य बनाइएको वर्षौं बितेको छ। देशमा प्रजातन्त्र आएपछि प्रजाहरू राजाको हैसियत बाँच्न पाउँछन् भन्ने भ्रम पनि बेच्नु बेचियो। तर कस्तो दुर्भाग्य! बीपी र महेन्द्रले बनाएको उद्योग प्रजातन्त्र आएपछि निजीकरणको नाममा किनिए, बेचिए र पनि, यसबारे कोही बोल्दैनन्। बोलिहाले पनि निजी स्वार्थ पूरा गरुञ्जेलसम्मका लागि मात्रै हो। जसरी हाम्रा नेताहरूले देशलाई सिंगापुर र स्विट्जरल्यान्ड बनाउने नारा बेचिरहेका छन्।

राज्यव्यवस्था र सरकारको तौरतरिका हेर्दा त यसो भन्न मन लाग्छ– ‘सरकार म पनि बेचिन तयार छु, मलाई पनि बेचिदेऊ !’ किनकी आफ्नै बेचिने पालो नआइञ्जेलसम्म हाम्रो पुस्ता टिकटकमा नै मस्त रहन्छ। अब एकदिन हामी आफैँ र आफ्नै सन्ततिलाई पनि हाम्रै भोटले सत्तामा पुगेका नकावधारीहरूले खुल्ला बिक्री वितरण गर्नेछन्। तब मात्रै तपाईँ हाम्रो घैंटोमा घाम लाग्नेछ।

विना जागिर, विना व्यापार ५ आना जग्गा नभएकाहरूले ५ रोपनी जग्गा जोड्न सफल भए। हिजो स्कूटर चढ्ने हैसियत नराख्नेहरू करोडौँको गाडीमा हुइँकने भएका छन्।

देशमा प्रजातन्त्र आएपछि झन्डै ७७७८ नेपाली विदेशिन बाध्य भए भने ती विदेशिएका नेपालीहरूको झन्डै ८ सय शव बाकसमा फर्क्यो। यता देश विकास र समृद्धिको नाममा राजनीति गर्नेहरूले पटक-पटक देश र जनतालाई लुटी नै रहे। हाम्रो लोकतन्त्रमा ३१ वर्षको राजनैतिक प्रयोगले कुनै बेला चप्पल पड्काएर काठमाडौं छिर्नेहरूलाई सम्पन्न बनायो भने देशका लागि केही गर्नुपर्छ, भन्नेलाई बिदेसिन बाध्य बनायो ।

देश र जनताको पक्षमा काम गर्छौं भन्ने आश्वासन दिने कुनै पनि पार्टी आफ्नो विचार र सिद्धान्तमा हिँडेको देखिँदैन । जनतालाई विस्तारै कार्यकर्ता, झोले हुँदै दलाल बनाइँदैछ । यहाँ त यतिसम्म छ कि समाजमा सामाजिक हैसियत बनाउन पनि दलाल बन्नुपर्छ। शासकको पूजा र शासितको शोषण वर्षौंदेखि हुँदै आएको छ र पनि हामी रमिता हेर्न बाध्य छौं। यस्तो कहिले सम्म ? र, केका लागि ?

हुन त वैकल्पिक राजनीति गरेर देशलाई अगाडि लानुपर्छ भन्दै ठूला कुरा गर्नेको जमात पनि ठूलै छ। प्रत्येक पार्टी र सरकार त्यो भन्दा अगाडिको सरकार र पार्टीको वैकल्पिक पार्टी नभएको होइन । कांग्रेस राणाको, पञ्चायत कांग्रेसको, कम्युनिस्ट कांग्रेसको, त्यसपछि माओवादी अहिले आएर विवेकशील साझा पार्टी लगायतका थुप्रै पार्टीहरू ।

राम्रो काम गरेर राम्रो बन्ने कि राम्रो भएर राम्रो काम गर्ने ? फरक काम गरेर फरक बन्ने कि फरक हुँ भनेर फरक काम गर्न शुरू गर्ने ? १ लाखको फोन लिएर जूम, क्लब हाउस, फेसबूकमा कुर्लेर फोन नै किन्न नसक्नेको आधारभूत आवश्यकता पूर्ति हुँदैन। चिन्तन समाजवादको होइन दालभातको हुनुपर्छ ।

अहिलेको समयमा दर्शनले होइन प्रदर्शन (काम) मात्र विकास सम्भव छ ।बेलाबेलामा हक र अधिकारका लागि आन्दोलन नभएको होइन, तर जनताले एउटा कुरा बुझ्न सकेनन्। अधिकार माग्नेहरू कहिल्यै स्वतन्त्र हुँदैनन् । जोसँग अधिकार मागिन्छ, त्योसँग परतन्त्र बनी नै रहने छ ।

नेपाली कांग्रेस राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र, समाजवादबाट एकता, सहकार्य र सहमति हुँदै अहिले सत्ता, सम्पत्ति र सम्भोगमा लिप्त छ। धर्मको नाममा राजनीति गर्नेहरूको पनि कमी छैन । शास्त्रलाई शस्त्र बनाएर लड्ने पनि धेरै नै छन् । शास्त्र जीवनको विकास गर्छ भने शस्त्र जीवनको विनाश । अब तपाईं नै भन्नु शस्त्रको आधारमा चालेको हाम्रो राजनीतिले विनाश गरेको छ कि विकास ?

विना लगानी सबैभन्दा छिटो पैसा कमाउने व्यापार राजनीति भएको छ । फरक यत्ति हो, यो राजनीति भन्ने व्यापारमा मेरो देश ग्राहक बनेको छ। एउटा डाँकुलाई बन्दुक दिनुहोस्, उसले बैंक लुट्नु छ, तर एउटा नेतालाई सत्ता दिनुहोस्, उसले देश नै लुटिदिन्छ ।

देशलाई समृद्ध बनाउँछु भन्दै नेपालका सबै राजनैतिक दलहरू एक आपसमा मिलेर पालैपालो सरकार चलाइरहे । मानव अधिकारवादीहरू कुर्ली नै रहे । अभियन्ताहरू ले जुलुस निकाल्दै रहे, तर समृद्धि कहीँ कतै देखिएन।

हरेक वर्ष नेपाली टाउकोमा ऋण थपिँदै गयो। अब त यस्तो लाग्छ कि म यो देशको नागरिक होइन, ऋणमा डुबेको दास हुँ। दासत्वबाट उम्कने बाटोदेखि नै रहेको छैन । मर्नुभन्दा अगाडि देव ऋण, ऋषि ऋण र पितृ ऋण त तिरेर जाउँला, तर सरकारले लगाएको ऋण तिर्न भने सक्ने स्थिति छैन ।

समस्या राजनीतिमा होइन राजनीति गर्नेहरूमा छ । हाम्रो समाजमा राजनीतिज्ञ भन्नेहरूले राजनीतिलाई शक्ति, सम्पत्ति प्राप्त गर्न र अरूको विरुद्ध प्रयोग गर्दै आएका छन् ।

४o हजारको जागिरेले ३ करोडको घर १ करोडको गाडी, छोराछोरीलाई महिनाको ८० हजार फी तिर्नुपर्ने महंगा स्कूल र उनीहरूको जीवनशैली रह्यो भने यो देशमा प्रत्येक नेपालीको भागमा ५१ हजार ऋण कसरी भयो होला भनेर तपाईं आफैं अचम्म पर्नुहुन्छ ।

भन्सारमा काम गर्ने कर्मचारी, करमा काम गर्ने कर्मचारी, मालपोतमा काम गर्ने कर्मचारी, वनमा काम गर्ने कर्मचारीहरूको हैसियत र जीवनस्तर स्कूल कलेज पढाउने शिक्षकको जीवनस्तर हेर्नुहोस्। समाजको आर्थिक पाटो आफै छर्लङ्ग हुन्छ। राजनीति गर्नेबाहेक कर्मचारी (पुलिस, आर्मी)हरूको जीवनशैली हेर्नु भयो भने बुझ्न नसक्ने छ ।

वर्षौंवर्षसम्म नेपाली नागरिकले नेताको आँखामा आकाशगंगा देख्दा तिनीहरूले नागरिकको आँखामा तारा देख्न नसक्दा पनि हामी निन्द्राबाट बिउँझिन सकेनौं । एक दिन यस्तो आउनेछ कि तिनै खराब पात्रहरूले राजनीति गर्ने पार्टी नरहला तर हामी चुप लागेर बसिरह्यो भने यो नेपाल भन्ने देश नै रहने छैन। भाषण गरेर शासन गर्दै रासन कुम्ल्याउने भ्रमजीवीहरूको माझमा काम गरेर थोरै भएपनि पैसा कमाएर माम खाने श्रमजीवीहरूलाई बस्नलायक समाज बनाउन आजैबाट जुट्नुहोस्।

भनिन्छ, बौद्धिक गल्तीले असफलता निम्त्याउँछ; नैतिक गल्तीले चिन्ता ल्याउँछ र आध्यात्मिक गल्तीले डर निम्त्याउँछ। हाम्रो समाजमा आज जता हेरे पनि यी तीनै गल्ती दोहारिरहेको पाइन्छ ।

अब ढिला हुन लागिसक्यो। आजै जुट्नु भएन भने हाम्रा भावी सन्ततिले हामीलाई धिक्कार्ने छन् । तपाईं अहिले जहाँ उभिनुभएको छ, त्यहाँ राजनैतिक विचार, आदर्श, मूल्य मान्यता र अनुशासनको अन्त्य भएको छ। यस्तो लाग्छ, राजनीति र वेश्यावृत्ति यी दुई यस्ता पेशा हुन्, जसलाई अघिल्लो अनुभवको आवश्यकता पर्दैन । यौन वेश्यावृत्ति, यौन बेचबिखनको कार्य हो भने राजनीतिक वेश्यावृत्तिले जनताको आशा, इच्छा र आकाङ्क्षा बेच्दछ ।

हाम्रो देशमा जनताले उज्ज्वल भविष्यका लागि हरेकपटक मतदान गर्छन्, तर त्यो मतपत्रले हामीलाई अन्धकारमा बाँच्न बाध्य बनाई नै रहन्छ । ​​जब भ्रष्ट, बेइमान र अपराधी किसिमका मनुष्यहरूको हातमा जनशक्ति र धनशक्ति बढ्छ, तब देश र संसारमा हिंसा, अपराध, भय, आतंकवाद, अन्याय, शोषण चरमसीमामा पुग्दछ र अन्त्यमा विनाश हुन्छ। जब श्रेष्ठ मानिसहरूको हातमा जनशक्ति र धनशक्ति पुग्नेछ तब सेवा, सद्भावना, भाइचारा र प्रेम बढ्नेछ ।

राष्ट्रवाद, अध्यात्मवाद र मानवतावादलाई बल मिल्नेछ। राष्ट्रमा विकास र समृद्धि आउँनेछ । त्यसैले अब transactional leaders होइन transformational leaders लाई छान्ने कोशिश गरौं ।

आज देशमा दलालका पनि पदक्रम छन्। स्वदेशी, विदेशी, स्थानीय, फरक-फरक रकमको कारोबारका लागि फरक-फरक दलाल छन् । विकासको काम विकासका लागि नभएर आफ्नो मान्छेलाई ठेक्का दिलाउनका लागि मात्र हुन्छ। त्यसले गर्दा आज देशमा थुप्रै बन्न नसकेका बाटा, पुल र थुप्रै संरचनाहरू छन्। बनाइसकेका संरचनाको पनि क्वालिटी छैन ।

आज विना दलाल दल नचल्ने स्थितिमा पुगेको छ। जब दलमा दलाल हावी हुन्छ, तब समाज दलदलमा नफस्ने कुरै आउँदैन ।

राजनीति एक नागरिकको हरेक दिनको कार्य हो। कुनै शंका नै छैन, स्वस्थ्य लोकतन्त्रको ठूलो हिस्सा युवाहरूमा निर्भर गर्दछ । युवा पुस्ता राष्ट्रको प्रगति निर्धारण गर्ने मुख्य स्तम्भ पनि हो। नेपालको जनसंख्याको ६०% जनता ४० वर्षभन्दा कम उमेरका छन्, जो हाम्रो समाजका मुटु हुन् । हामीले के कुरा बुझ्नु पर्छ भने राजनीतिको पाङ्ग्रा युवाहरूको सहभागिता विना घुम्न सक्तैन र उनीहरू अघिल्लो पुस्ताको विचारधाराका कैदी पनि होइनन् ।

धेरैजसो पुराना नेताहरूको क्षमता न हिजो थियो, न आज नै छ । उनीहरूले जे प्रतिज्ञा गरे त्यो कहिल्यै पनि पूरा गरेनन् र गरेको कामको उत्तरदायित्व पनि लिएनन् । लिँदैनन् पनि, किनकि उनीहरू त्यो लायक नै छैनन् ।

अन्धोले अन्धोलाई डोहोर्‍याएर कहाँसम्म लान सक्छ, मार्गदर्शक नै खराब भयो भने गन्तव्यमा कहाँ पुगिन्छ र ? कलेज, विश्वविद्यालय नगई खासै केही पनि दृष्टिकोण नभएकाले कलेज, विश्वविद्यालय गएर दृष्टिकोण बनाएकाहरूलाई पार्टी हाँक्न दियो भने पार्टीको हालत कस्तो हुन्छ अब छिट्टै देखिने छ। युवाहरू निराश हुनुको कारणहरूमध्ये एउटा महत्त्वपूर्ण कारण यो पनि हो ।

नेपालको भविष्य राजनीतिक, आर्थिक,  कानूनी, आध्यात्मिक र नैतिक मूल्यहरूसहित एक नयाँ प्रकारको सामाजिक सम्बन्धको स्थापनामा निर्भर गर्दछ, जबकि युवाहरूलाई मतदाता समूहको रूपमा वा उम्मेदवारहरूलाई चुनाव जिताउनका लागि मात्र प्रयोग गरिन्छ।

नेपालका युवाहरू अहिले सामाजिक सञ्जालमा यति व्यस्त छन् कि उनीहरू समाज परिवर्तन गर्नका लागि कडी हुनुपर्छ भन्ने कुरा पनि बिर्सिएर सामाजिक सञ्जालमा अल्झिएका छन्। खास परिवर्तनका लागि उनीहरू स्थानीय, राज्य र संघीय स्तरबाट राजनीतिमा भाग लिनुपर्छ। यथास्थितिवादी शक्तिहरूलाई चुनौतीपूर्ण तवरले विस्थापित गर्नमा लाग्नुपर्छ।

राजनीति आमजनताको पक्षमा हुनुपर्छ। राजनीतिमा बौद्धिक युवाहरूको संलग्नताले जनताको पक्ष लिने नीतिहरू उत्पादन गर्दछ। राजनीति समाज परिवर्तन र देशलाई प्रगति पथमा लैजानका लागि सबैभन्दा प्रभावकारी उपकरण हो। राजनीति एउटा यस्तो चीज हो जुन सामाजिक जीवनबाट अलग हुन सक्दैन ।

पक्कै पनि राजनीति नेपाली युवाहरूद्वारा खेलेको भूमिकाबाट अलग गर्न सकिँदैन । परिवर्तनका लागि युवाको सहभागिता धेरै आवश्यक छ । आज धेरै युवाहरू राजनीतिप्रति उदासीन देखिन्छन्, जसको नजरमा राजनीति फोहोरी खेल हो । जसको एक मात्र कारण लोप भइरहेको राजनीतिक मूल्य र मान्यता हो।

युवामा राजनीति र राजनीति गर्नेहरूका प्रति विश्वास घटेको छ। त्यो मर्न लागेको विश्वासलाई फेरि जीवन दिन युवा पुस्ताको नै आवश्यकता पर्छ ।

भनिन्छ, हिरा काट्न हिरा नै चाहिन्छ। त्यस्तै यो परिस्थितिसँग जुध्न पनि युवा नै चाहिन्छ। नेपाली राजनीतिमा युवाहरूले उदाउनका लागि यो एउटा सुवर्ण अवसर पनि हो। युवा नेतृत्व आजको समयको माग हो । जसले देश परिवर्तनको सम्भावनालाई संकेत गर्छ। युवा नेतृत्वले देश बदल्नमा ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ।

राष्ट्रको दिशा र लक्ष्य निर्धारण गर्न राजनीतिमा युवाहरूको सहभागिता ठूलो हुन्छ। युवाहरूलाई यो पनि थाहा हुनुपर्छ कि उनीहरू एक राष्ट्रको विकासको नेतृत्व गर्ने अगुवा हुन्।

आजको समयका आशाको किरण हुन् । युवाहरूसँग परिवर्तनको एजेन्टको रूपमा आफूलाई खडा गर्नुपर्ने चुनौती छ, जसको मतलब युवाहरूले आफ्नो देशको प्रगतिको केन्द्रमा हुनका लागि खराब समय र व्यवस्थाका विरुद्ध लड्नुपर्ने हुन्छ। भविष्यमा राष्ट्रको उत्तराधिकारीको रूपमा युवाको भूमिका अविभाज्य छ। युवाहरूलाई अनुत्पादक गतिविधिहरूमा फस्न दिनुहुँदैन जसले उनीहरूको भविष्यलाई नष्ट गर्दछ ।

विवेकशील पार्टी मात्र नभएर नेपाली कांग्रेस र अरू पार्टीहरूमा पनि विस्तारै युवाहरूको संलग्नता बिस्तारै बढ्दैछ । भर्खरै भइरहेको नेपाली कांग्रेसको चुनावमा स्थानीय स्तरमा देखिएको नतिजाले केही आशा भने जगाउँछ । युवा हुनु मात्र पर्याप्त  छैन । भोलिको संसारका लागि आजदेखि नै युवाहरूलाई तयार बनाउनुपर्छ । युवा देशको भविष्य मात्रै होइनन्, उनीहरू देशको वर्तमान पनि हुन् । सुन्दर बिहानीले सुनौलो दिन देखाउँछ ।

बधाई छ, चुनाव जितेर आउनु भएका सबै कांग्रेसका युवा नेताहरूलाई। आशा छ, यहाँहरूले एक दिन कांग्रेसको मुहान सफा गर्नुहुनेछ । तर एउटा कुरा भने नबिर्सिनुहोला, तपाईंले सफा गर्नुपर्ने मुहानमा कुनै बेला सुनका टुटी भएका कृष्णप्रसाद भट्टराई र गणेशमान सिंह जस्ता मूर्धन्य व्यक्तित्व पनि हुनुहुन्थ्यो। तर उहाँहरूलाई जालझेल गरेर, दु:ख दिएर, भित्तामा पुर्‍याएर, सुनको टुटीमा आगो लगाएर गलाउने काम गरी नष्ट गर्ने काम भएको थियो। जसलाई फालेर बाँसको धारा हालेर माटोको भुँड्कामा पानी राख्ने नेतृत्व विकास भएको थियो।

जुन पार्टीमा तपाईं अहिले हुनुहुन्छ, जहाँ उभिनुभएको छ, त्यहाँ राजनैतिक विचार, आदर्श, मूल्य र मान्यता, असल शासन, इमान्दारिता, जनताप्रतिको बफादारिता, राजनैतिक अनुशासन जस्ता कुराको अन्त्य भएको छ, जसले गर्दा कांग्रेसमा हराएका ती सम्पूर्ण थिति बसाल्ने ठूलो जिम्मेवारी तपाईंको काँधमा आएको छ ।

यहाँ त आमाको फरिया बेचेर वेश्यालाई पछ्यौरी किनिदिनेको जमात छ। के तपाईं नेपाली कांग्रेसभित्रको यो भीडलाई हटाउन सक्नुहुन्छ ? यदि सक्नु भयो भने मात्र तपाईंको राजनीति सार्थक हुनेछ। होइन भने अब आउने पुस्तालाई दिने जवाफ तपाईंसँग हुने छैन। भावी पुस्ताले आफूलाई कांग्रेस बनाउनुपर्ने कुनै तुक भेट्टाउने छैनन्।

आज कांग्रेसको बारीमा तुलसी रोप्नुभयो भने तुलसी नै उम्रेला, बढ्ला, तर तुलसी भनेर धतुरोको बिउ रोप्नुभयो भने भविष्यमा कांग्रेसमा तुलसीभन्दा बढी धतुरो देखिने छन् र धतुरोबाट आशा गर्नसक्ने केही हुने छैन ।

दीपकराज जोशी

झट्ट सुन्दा यो लेख केवल गगन थापाका लागि लेखेको जस्तो सुनिएला तर यो लेख आफूलाई फरक धारमा राखी समाजलाई जादुको छडी लिएर परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्ने तमाम् युवा नेताप्रति समर्पित छ । यो लेखमा गगन भन्ने पात्र गगन थापा मात्र नभएर सम्पूर्ण युवा नेता हुन् । त्यस्ता युवा नेता जसलाई पद चाहिएको छ तर किन चाहिएको छ र पद पाएपछि के गर्ने भन्ने एजेन्डाको कुनै अत्तोपत्तो छैन ।

अरू कार्य जस्तै राजनीति पनि नागरिकले गर्नैपर्ने अपरिहार्य कार्य हो। स्वस्थ प्रजातन्त्रका लागि युवाहरूको ठूलो भूमिका हुन्छ। युवा पुस्ता देशको प्रगति निर्धारण गर्ने प्रमुख स्तम्भ हुन् भन्ने कुरामा शंकै छैन । राजनीतिको चक्र युवाको संलग्नताविना घुम्दैन भन्ने कुरालाई हामी अस्वीकार गर्न सक्दैनौँ। तर पनि नेपालमा ४० प्रतिशत जनता ४o वर्षभन्दा कम उमेरका छन् भने देशको राज्यभार ७० वर्षभन्दा बढी उमेर भएकाले नै सम्हालेका छन्।

आज वृद्ध भनिएकाहरूले पनि समाजलाई केही गर्छु भनेर युवा अवस्थाबाट नै राजनीति शुरू गरेका हुन्।

राजनीति गर्दागर्दै बुढा भए र आज तिनै वृद्धसँग भोट बैंक छ। युवाहरू तिनै बुढाको पछि लागि गाईको पुच्छरमा समाएर वैतरणी तरेजस्तै आफ्नो भविष्य बनाउन पार्टीको चुनावमा होस् वा सरकार चलाउने चुनावमा सधैँ भोट हाल्छन् । अब भन्नुहोस्, दोष कसलाई दिने ? चुनाव जिताउने युवालाई दिने कि चुनाव जित्ने वृद्धहरू लाई ?

नेपालको राजनीतिक, आर्थिक परिवर्तन र प्रगतिको प्रक्रियामा युवा एक महत्त्वपूर्ण शक्ति हुनुपर्छ भन्नेमा कुनै द्विविधा छैन। युवा पुस्ताका पनि आफ्नै कमी कमजोरी छन्। तर पनि उनीहरू पुरानो पुस्ताको विचारधाराका बन्दी भने होइनन्। मुल मुद्दा नयाँ पुस्ता वा पुरानो पुस्ता भन्ने होइन। मुद्दा त उनीहरूको सोच प्रक्रियाको हो। राजनीतिमा लाग्नेहरूको क्षमता र दक्षता भनेको समाजमा उनीहरूले पुर्‍याउने योगदान नै हो।

हामी तब मात्र राम्रो काम गर्न र सफल हुन सक्छौँ जहाँ फरक पिँढीबीचको सङ्घर्षविना विविधतालाई स्वीकार गर्ने क्षमता, मानसिकताका साथै वैचारिक खुलापन र फरकधारलाई पनि सम्मान गर्न सक्ने नेतृत्व हुन्छ ।

समाज आफ्नै तरिका र आफ्नो गतिले परिवर्तन हुन्छ। यदि परिवर्तनको गति बढाउन चाहनुहुन्छ भने तपाईंको सोचको गति पनि बढाउनुपर्ने हुन्छ। तपाइँ आफू मन्द गतिमा अगाडि बढिरहने हो भने समाज परिवर्तनको पखेटा लगाएर उड्नेवाला छैन।

गगन थापा युवाको ढुकढुकी अवश्य हुन्। उनी समसामयिक विषयवस्तुप्रति जानकार छन्। भाषण गर्न सक्छन्। जसमा एउटा जमातलाई सम्झाएर आफ्नो पक्षमा ल्याउने क्षमता पनि छ। उनका राम्रा/नराम्रा पक्ष दुवै छन्। उनमा भएको राम्रा कुरा त राम्रा भई नै हाले, उनले नराम्रा कुराहरूमा पनि समयसापेक्ष सुधार गर्दै लैजालान् । एकथरि युवाहरू यो समाजमा पनि गगन थापा जस्तो नेता छन्, भनेर ढुक्क छन्।

सबैभन्दा पुरानो र ठूलो पार्टीमा गगन थापा मात्र युवाको ढुकढुकी हुनु भनेको खुशी होइन, दु:खको कुरा हो। गगनजस्ता धेरै नेताको जमात नहुनु हाम्रो समाजको सबैभन्दा ठूलो दुर्भाग्य हो।

गगन थापा यो समाजका लागि चाहिने असल नेता हुन् कि होइनन् भन्ने प्रश्नको जवाफ जनताले तब मात्र पाउने छन्, जब समाजमा गगन जस्ता धेरै नेता हुनेछन्। उनीहरू बीचमा निष्पक्ष रूपमा प्रतिस्पर्धा हुन्छ। विनाप्रतिस्पर्धा यो असल यो खराब भनेर निर्णय लिनु हुँदैन।

७०० पूर्णाङ्कको परीक्षामा ३०० ल्याएर प्रथम हुने विद्यार्थीलाई प्रथम भएको त भन्न मिल्छ तर साँचो अर्थमा भने प्रथम भएको भन्ने होइन। सबै खराबहरूमध्येको असल हुनु सच्चा मानेमा असल हुँदैन। राजनीति एउटा टीमवर्क हो। जसरी एउटा असल खेलाडीको कारणले मात्र खेल जित्न सकिँदैन, त्यसरी नै केबल एउटा असल नेताको आडमा समाज परिवर्तन हुँदैन।

अब रह्यो पुरानो पुस्ताले बिदा लिनुपर्छ भन्ने कुरा। राजनीतिज्ञको उमेरको प्रश्न संवेदनशील, व्यक्तिगत र पूर्वाग्रहको विषय हो। तर यो नयाँ  विषय भने अवश्य होइन । प्रत्येक नयाँ पिँढीकाहरूलाई हामी पुरानो पिँढीभन्दा असल छौँ भन्दै पुरानो पिँढीलाई दोष दिएकै हुन्छन् ।

चाहेर नचाहेर उमेरसँगै मानिसमा मानसिक र शारीरिक गिरावट आउँछ । राजनीतिमा उमेर, लिङ्ग, जाति, वर्ग र यौन जस्ता विशेषताले निर्वाचित नागरिकको व्यवहार र नीति निर्माणमा प्रभाव पार्छ । बुढाहरू पनि यही समाजका अंग भएकाले राजनीतिमा संलग्न रहनु उनीहरूको नैतिक दायित्व हो ।

पुराना राजनीतिज्ञको सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति भनेको उनीहरूको उमेरसँगै आएको ज्ञान र अनुभव मात्रै होइन, उनीहरूसँग भएको आत्मसंयम र धैर्यता पनि हो, जो युवा पुस्तामा बिरलै भेटिन्छ । आत्मसंयम, धैर्यता र स्थिरताले पुराना राजनीतिज्ञलाई विशेष गरी संकटको समयमा मूल्यवान बनाउँछ। जबकि यस्तो समयमा युवा अर्थात् कम अनुभवी नेताहरूले होश गुमाउन सक्ने सम्भावना प्रबल हुन्छ।

उम्मेदवारहरूको उमेर नै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा होइन। महत्त्वपूर्ण कुरा उनीहरूको विचार हो। हामीलाई पुरानो भए पनि बुद्धिमानी र असल नेतृत्व चाहिएको छ । उमेरले परिपक्वता, परिप्रेक्ष्य र आत्म-ज्ञानको एक निश्चित मात्रा ल्याउँछ। जसले हामीलाई हाम्रो दीर्घकालीन लक्ष्यहरू हाँसिल गर्न र दिनुपर्ने प्राथमिकतामा पुनर्विचार गर्न मद्दत गर्दछ।

हाम्रा नयाँ पुस्ताले बुढाहरूले मात्रै देश चलाए भनेर कुर्लिनुको अर्थ अमिताभ बच्चनलाई बुढो भयो अब फिल्म नखेल नयाँ पुस्ताले फिल्म खेल्न पाउनुपर्छ भनेर आन्दोलन गरे जस्तै हो। बुढेसकालका गीतकारलाई गीत नलेख, संगीतकारलाई संगीत नगर, बुढो लेखकलाई नलेख, बुढो वकिललाई मुद्दा नलड भन्नु कतिको जायज कुरा हो? हाम्रो देशमा राजनीति गर्ने पुरानो पुस्ता अमिताभ बच्चन जस्ता छन् कि छैनन्? त्यो फरक पाटो हो, जसका बारेमा बेग्लै छलफल हुनु जरुरी छ।

राजनीति भनेको राज्यको नीति, व्यवस्थालाई ठीक गरी जनताका लागि अन्य देशप्रतिको कूटनैतिक सम्बन्धलाई ठीक राख्ने व्यवहारगत व्यवस्था हो । जो यस्ता कुरा गर्न सक्षम छ, ऊ नै राजनीतिका लागि योग्य हुन्छ।

२१औं शताब्दीमा आएर उमेरका आधारले मात्र कसैलाई काम गर्न दिन हुन्न भन्ने विचार राख्ने युवालाई बुद्धिमान युवा भन्न मिल्दैन। जब विचार नै लिबरल र दूरदर्शी छैन भने उनीहरूले गर्ने कार्य कस्तो होला? जो उमेरमा मात्रै युवा हुन्, चेतनामा भने पूरै गुट र उपगुटमा लिप्त भएका छन् भने तिनीहरूले पार्टीलाई निकास दिन सक्छन् भनेर कसरी विश्वास गर्ने ?

अहिलेका कांग्रेसका युवा नेताहरू घाँटी सुक्नेगरी बुढाहरूलाई बिदा गर्नुपर्‍यो भनेर कराउँछन्। उनीहरूलाई बुढा नेताहरूले के गरेनन्, युवाहरूले के गर्न सक्छन् भनेर सोध्यो भने त्यसको जवाफ दिन नसक्ने मात्र होइन जवाफ दिने हैसियत पनि राख्दैनन्। राखुन् पनि कसरी ? धेरैजसो बौद्धिक टोपलिने उनीहरूको बौद्धिक क्षमता औसतभन्दा पनि तल छ ।

परीक्षामा चिट चोरेर ढुंगामुढाको राजनीति गरेर माथि उठेकाहरूबाट के नै आशा गर्न सकिन्छ र ?

राजनीति र विकास एउटा सामूहिक कार्य हो। तर यहाँ त व्यक्तिवाद हाबी भएको छ । व्यक्तिगत प्रचारबाजीका लागि जे पनि गर्ने र बोल्ने नेताले समाजको विकास गर्न सक्दैन। के कांग्रेसमा युवा नेता आएपछि समस्या समाधान होला त ? अवश्य हुँदैन । जबसम्म हाम्रो समाजमा राजनैतिक प्रवृत्ति फेरिँदैन तबसम्म पात्र मात्र फेरिएर केही हुनेवाला छैन । प्रवृत्ति एकल काम होइन यो सामूहिक काम हो। नेतृत्व कसैले छाड्दैन, दाबी गर्नेले नेतृत्व लिने क्षमता राख्नुपर्छ । युवाले नेतृत्व गर्दैमा देशको समृद्धि हुने होइन ।

राजनीति युवामैत्री भन्दा पनि समाजमैत्री, सिद्धान्तमैत्री हुनुपर्छ । अहिले नेपालमा भएका धरैजसो युवाहरू भरोसा गर्न लायक देखिँदैनन्। यसको अर्थ यो होइन कि बुढाहरू भरोसा गर्न लायक छन्। राजनीतिमा संस्कार र सिद्धान्त ठूलो कुरा हो जो रातारात आउँदैन। देश बनाउने हो भनेर कराउँदै र दौडँदैमा देश बन्दैन। राजनैतिक संरचनाभित्र रहेर सबै काम गर्नुपर्छ ।

राजनैतिक लक्ष्य र आदर्श हासिल गर्नका लागि आउने चुनौतीहरूको सामना गर्न लचिलो हुनुपर्दछ। कसले बनाउने भन्दा पनि कसरी बनाउने भन्ने चिन्ताको विषय हो । उनीहरू यदि परिवर्तनको चाहना राख्छन् भने गुटको पछि नलागेर युवाको मात्र समूह बनाएर छुट्टै चुनाव लड्न किन सक्दैनन् ? किनभने उनीहरूसँग भोट बैंक छैन ।

अहिलेका युवा नेताहरूको चाहना आफ्नो बलबुतामा होइन बुढाहरूले छाडेर तीनै बुढाहरूको गुटका मान्छेको सहायता लिएर नेतृत्व लिन चाहन्छन्। नेपाली कांग्रेसको केन्द्रीय समितिमा अहिले युवाहरू छन् ।

कुनै पनि बैठकमा युवाहरूले फरक ढंगले पार्टीलाई अगाडि बढाउनुपर्छ भनेर भावी योजना प्रस्तुत गरेको वा बैठकमा युवाहरूले नोट अफ डिसेन्ट लेखेको देखिँदैन। त्यही बुढा नेताको पुच्छर भएर हातमा हात मिलाएको मात्र देखिन्छ। नयाँ पुस्ताले कांग्रेसलाई कसरी अगाडि बढाउने भन्ने कार्यक्रम प्रकाशित भएको देखिएको छैन।

बी.पीको सपना साकार पार्नुपर्छ भनेर रटान लगाएको ७० वर्ष भयो। के युवा नेतामा अहिलेका Alpha generation को सपना के हो र कसरी पूरा गर्न सकिन्छ भन्नेबारेमा चिन्ता नै छैन । भएपनि कुनै लिखित योजना छैन। अंग्रेजी एउटा भनाइ छ, ‘if you fail to plan you are planning to fail’ यदि तपाईं योजना बनाउन विफल हुनुभयो भने तपाईं असफल हुन योजना बनाइरहनु भएको छ। यो भनाइ नेपाली कांग्रेसका युवा नेतामा ठ्याक्कै लागू हुन्छ । युवाहरूले नेपाली कांग्रेसजस्तो ३२ लाख भोट भएको संगठनलाई अगाडि बढाउने तत्कालीन, मध्यकालीन, दीर्घकालीन कार्यक्रमहरू के हुन् त त्यो प्रस्ट पारेका छैनन् ।

धेरैजसो युवा नेताहरू विश्वविद्यालय राजनीतिमा आएका भए पनि ती नेताहरूले आजका युवालाई प्रभावित गर्ने मुद्दाहरू उठाएको देखिँदैन। अमेरिका जस्तो विकसित मुलुकमा पनि २०२० को चुनावमा सबैभन्दा बुढा राष्ट्रपति पदका उम्मेदवार बर्नी स्यान्डर नै विद्यार्थी ऋण, युद्ध र जलवायु परिवर्तनका लागि सबैभन्दा महत्त्वाकाङ्क्षी योजनाका साथ चुनाव लडेका थिए, जुन मुद्दाहरू युवाका बीच पनि लोकप्रिय थियो ।

५१ प्रतिशत महिला भएको देशमा महिलाको प्रतिनिधित्व बढी हुनु पर्ने होइन र ? यो भन्दा अगाडिको कांग्रेसको चुनावमा एकजना पनि महिला प्रतक्ष्यतर्फ निर्वाचित भएनन्। जबरजस्ती कोटाका आधारमा र आफ्नो परिवारका महिलाबाहेक अरू महिलालाई नेतृत्व अगाडि ल्याउने कुनै योजना नेपाली कांग्रेसले गरेको देखिँदैन‌। युवाले नेतृत्व लिन्छु भन्दै गर्दा कति प्रतिशत माहिला त्यसमा समावेश हुने हुन् त्यसको कुनै योजनासम्म पनि छैन। उनीहरू पनि केही माहिलालाई कोटामा पद दिउँला भन्ने योजनामा नै छन्। बीपी कोइरालाको पालापछि नेपाली कांग्रेस गुणात्मक रूपमा समावेशी भएको देखिँदैन । पुरानो पुस्ताले बिदा लिनुपर्छ भन्नु दलित, महिला, मुस्लिम, अल्पसंख्यक लगायतकाहरूले आरक्षण कोटा पाएजस्तै युवाले पनि कोटा मागेबराबर हो ।

उमेरले युवा हुँदैमा उनीहरूले नेतृत्व लिनुपर्छ भन्ने होइन । उनीहरूमा समयसापेक्ष ताजा विचार, नयाँ दृष्टिकोण र बुद्धि हुनु जरुरी छ। युवा हुनु एउटा सद्गुण हो तर युवा हुँदैमा जादुको छडीले जादु देखाए जस्तैगरी समाज परिवर्तन हुँदैन । कार्यकर्तासँग जोडिन समय लाग्छ । विना विचार र विना कार्यकर्ता म नेतृत्व लिन सफल छु भन्नु कहिले काहीँ पार्टीप्रति पनि घातक सिद्ध हुन सक्छ।

चुनाव लडेर सरकार चलाउनका लागि उमेरको हदबन्दी राख्न सकिनेछ। तर पार्टी विचारले चल्ने हो र विचारको कुनै उमेर हुँदैन। विचारमा परिपक्वता उमेरले आउँछ । विचारको मन्थन हुने पार्टीमा राम्रो विचार दिने व्यक्ति भए सरकारमा असल काम गर्न सक्ने युवालाई पठाउन सकिन्छ।

युवाहरूसँग नयाँ दृष्टिकोण हुन्छ भने बुढाहरूसँग धेरै अनुभव हुन्छ। विना अनुभवको दृष्टिकोण र विना दृष्टिकोणको अनुभव राजनीतिमा घातक सावित हुन्छ। समावेशी राजनीतिक प्रणाली मौलिक प्रजातान्त्रिक अधिकारका लागि मात्र नभएर असल नीति निर्माण र समग्र विकासका लागि पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । राजनीति देशको समृद्धिका लागि गरिन्छ। देश र समाजलाई केही गर्न सकिएन भने पनि आफ्नो पार्टीको समृद्धिका लागि गर्नुपर्छ। तर यहाँ आज गुट मात्र नभएर केबल व्यक्तिगत स्वार्थका लागि राजनीति गरिन्छ ।

कांग्रेसका युवा पुस्ताहरूले आज छोराछोरीले बाउआमाको शेखपछिको अंशबापत सम्पत्ति पाएजस्तै पुरानो पुस्ता गयो भने पद पाइन्छ भनेर ढुकेर बसेका छन्। पद ढुकेर बस्नुभन्दा आफ्नो क्षमताले पद हासिल गर्नेतिर लागे बेस हुन्छ नि होइन र ? आफूलाई असल नेता बनाउने काममा कसरत गर्न नसक्ने युवाले कांग्रेसलाई कुन दिशा दिन सक्ला? वास्तविक परिवर्तन राजनीतिक विविधताको कारणले आउँदछ । त्यस्तो व्यक्तिहरूलाई नेतृत्वमा ल्याउनुपर्दछ, जसले हामीले समर्थन गरेका मुद्दालाई समर्थन गर्दछ।

समाजमा बढ्दै गएको हिरोगिरि अर्थात् मपाईंत्व देख्दा यस्तो लाग्छ सबैलाई पदको नशा लागेको छ । गनगन र भनाभनले पार्टीमा र देशमा समृद्धि ल्याउँदैन।  अर्थ विनाको जीवन र उद्देश्य विनाका युवा समाजका लागि खतरनाक हुन्छन् । यदि साँच्चैनै युवाहरूलाई नेतृत्व लिन मन छ भने युवाहरूले एउटा पुस्ताले राजनीतिबाट बिदा लिनुपर्छ भन्नुको सट्टा जनतालाई कसले उनीहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने भन्ने निर्णय गर्न दिनुपर्छ।

यसले गर्दा एउटा सकारात्मक सन्देश जानेछ । उमेर मात्र नेतृत्व गर्ने क्षमताको कारक हुनु हुँदैन। बरु अहिलेका युवा नेताहरूले अरू थप युवाहरूलाई राजनीतिमा प्रवेश गर्ने वातावरण बनाएर प्रोत्साहित गर्नुपर्छ । जब असल युवा नेताहरूको जमात ठूलो हुन्छ, खराब पुराना नेताहरू आफैँ विस्थापित हुनेछन् ।

पार्टीको नेतृत्व अंश जस्तो हो र मागेर पाइने? कानूनअनुसार बाउआमाले आफ्नै सम्पत्ति त छोराछोरीलाई दिनुपर्दैन, यदि उनीहरू लायक छैनन् भने । नेतृत्व भनेको त सामाजिक जिम्मेवारी हो । समाजलाई कुन दिशातर्फ लानेजस्तो गम्भीर जिम्मेवारी मागेर पाइने कुरा हो र ? नेतृत्व आफैँ निखारिएर लिने हो भिखमा आउने चिज होइन ।

यदि सही सिद्धान्त र संस्कारमा राजनीति गरेको भए जनताले कुनै पनि गुटमा नभए पनि नेता बनाउने छन्। भिखमा आएको नेतृत्वले भविष्यमा भिकारीबाहेक अरू केही बनाउँदैन। विना दर्शनको प्रदर्शनले आफ्नो राजनीतिक आधार बनाएका युवाबाट के साँच्चै नै काँग्रेसले गति लेला त ? त्यो हेर्न भने बाँकी नै छ ।